Бузлу булутланы хорлаучу айтхылы алим

Физика-математика илмуланы доктору, РАН-ны, Халкъла аралы чыгъармачылыкъ академияны, Петров атлы илму эм искусство академияны да академиги, Илму эм техника жаны бла СССР-ни, КъМР-ни эм Россейни Правительствосуну къырал саугъаларыны, «За выдающиеся достижения в области модификации погоды» деген халкъла аралы премияны да лауреаты, Россейни бла КъЧР-ни сыйлы илму къуллукъчусу, КъМР-ни табийгъат министерствосуну жамауат советини члени Абшаланы Тахирни жашы Магомет бу кюнледе 80-жыллыкъ юбилейин белгилейди.

Башланыу

Ол 1941 жылда Хабазда туугъанды. Аны эркелетирик атасы 1940 жылда аскерге чакъырылып, ол къуллугъун бардыра тургъанлай а, Уллу Ата журт уруш башланып, анда ёлгенди. Анасы Таумырзаланы Лейля уа, къагъанагъы бла Къыргъызстаннга тюшюп, Магомет анда Иссык-Кёл тийресинде Тюп деген элде ёсгенди.

Школну бошап, ата журтха къайтханлай, ол Къабарты-Малкъар къырал университетни физика-математика факультетине кирип, аны 1963 жылда айырмалы бошагъанды. Урунуу жолун а студент заманында окъуна Бийик тау геофизика институтда лаборант болуп башлагъанды.

Абша улу анда баш инженер, илму къуллукъчу, лабораторияны, бёлюмёню таматасы, «Антиград» атлы илму производство араны директору, институтну таматасыны орунбасары, баш илму къуллукъчу болуп да ишлегенди.

1967 жылда кандидат, 1988 жылда уа доктор диссертацияларын къоруулагъанды. Ыза бла анга «Геофизика» усталыкъдан профессор ат аталгъанды. Ол ата журт илмуда радиометеорологияны, булутланы физикасын, табийгъат болумланы модификациясын айнытыугъа уллу юлюш къошханды - буз уруудан къорууларча, жангы технологияланы тюрлюлерин къурагъанды. Фахмусу, бийик билими бла Россейни угъай, башха къыралланы алимлерин да сейирсиндиргенди.

Ол ишни магъанасы теренди. Бюгюн-бюгече да узакъ, жууукъ жерледе да буз уруп, ёсюмлени жокъ этеди, юйлени бузады, адамланы жашауларына къоркъуу салады. Абша улу къурагъан метеорология радиолокаторла, автоматизация амалла эмда бузгъа къажау комплексле бизни ол къоркъууладан сакълайдыла, кёкде учхан самолётланы чырмаусуз ишлерин жалчытадыла - ол къурагъан радио толкъунланы кючю буз жаудурлукъ булутланы чачады. Таулу жашны бу жетишимлери бла бар Шаркъ Европаны къыралларында жашагъанла хайырланадыла.

Регионланы энчиликлерин да эсде тута

Илму бла кюрешгенлени асламысы теория жанына эс бёледиле. Магомет а тохташдыргъан излемлерин иш юсюнде кеси сынайды. Институтну аллай полигонлары Куба-Табада, Къызбурунда, башха жерледе да бардыла. Алада ишлей, сынаула бардыра, Магомет къоркъуулу булутланы чачыуда жангы илму жол ачханды – кёп толкъунлу радиолокация метеорология.

Алим радиолокация, радиометрика эм доплер (затны тёрели къымылдагъанында тюрлениулени эслерча) амалла бла табийгъатны къоркъуулу болумларын алдан билирча, информация ёлчеу комплексле къурагъанды: «Эльбрус-4» артиллерия комплекс, «Облако», «Алан-Элия», «Алазань» ракета…

Алай бла ол булутланы макро эм микроструктураларын тинтген илмуну мурдорун салгъанды. Кесини сохталары бла уллу жауун не буз жаудурургъа боллукъ булутланы къуралыуларына, ёсюулерине кёре энчи квалификация этгенди. Ол ишни юсюнде шимал, къыбыла жанында да регионланы энчиликлери да алыннгандыла эсге.

Ол тинтиу-излем ишлени барыуларында бузну къалай къуралгъанын ачыкълар эмда аны жаудурмаз амалла жаратылгъандыла.

Къыралгъа хайыр келтире

Магомет этген ишини юсю бла къыралны къолайын ёсдюргенди. Ол «Антиград» атлы энчи илму-производство арасында къурагъан радиолакаторла хауада не аз да тюрлениулени, ала боллукъ жерлени да билдиредиле. Ол системалы аппаратурала мында сыналгъандан сора, къырал аллай техниканы чыгъарыуну башлагъанды. Ол патентлени бизден башха къыралла да сатып алгъандыла. Ала къыралгъа тюшюрген хайырны миллионла бла тергерге боллукъду. Ол санда:

- буздан къорууларыкъ автоматизация технология. Аны Россейде, СНГ-да да хайырланадыла. Ол лицензияланы Аргентина, Бразилия, Венгрия да сатып алгъандыла;

- эки толкъунлу метеорология радиолокатор МРЛ-5. Аны да Россейде, СНГ-да, Европа, Азия къыраллада, Юг Америкада аэропортлада, табийгъат болумланы тюрлендирген службалада, илму-излем институтлада, Плесецк эм Байконур космодромлада, аскер полигонлада, Антарктидада иш да хайырланадыла;

- узакъдан берилген буйрукъгъа кёре ишлеген бузгъа къажау ракета комплексле: «Небо», «Кристалл», «Алан-2» эм «Ас»;

- «Алазань-ЧМ15», «Алазань-5», «Алазань-6» эм «Алазань-9» атлы бузгъа къажау ракетала;

- кёп быргъылы автомат ракета установкала: «Элия» эм «Элия-2»;

- уллу жел, буз болургъа боллукъ жерлени белгилеген, авиацияда керек АСУ «Антиград» эм «АСУ-МРЛ». Аланы Россейде, Аргентинада, Азербайджанда, Арменияда, Болгарияда, Македонияда, Молдавияда, Румынияда, Сербияда, Таджикистанда, Узбекистанда да хайырланадыла.

Шартла айтадыла

Дагъыда Абшаланы Магомет Шимал Кавказны башында айтылгъан радиолокация сетьлеринде хайырланылырча бир къауум доплер радиолакатор къурагъанды: «ДМРЛ-С», «ДМЛ-10» эмда фазаланы кёргюзтген, аланы суратха алдыргъан антеннасы бла «Сопка-2» деген радиолокация комплексни метеорология каналын.

Бу кёп илму излемлени юсю бла къуралгъан техника амалла дуния башында бу жаны бла этилген жетишимледен алда барадыла. Белгилегенибизча, Россей жыл сайын андан алгъан экономика хайырны миллиард сомла бла санаргъа боллукъду.

Заман кёргюзтгеннге кёре, Абшаланы Магометни бузгъа къажау кюрешни къурагъан эм айнытхан жетишимлери бла Россей, СНГ, Аргентина, Бразилия, Македония, Румыния, башха къыралла да хайырланадыла.

Элли жылны ичинде ол СССР-ни, Россейни да гидрометлерини метеорология эм геофизика процессле жаны бла ишлеген Военизированный службасыны илму эм методика жаны бла таматасы болуп тургъанды. Анда ишлеген специалистлени аттестациялау бла, аланы проектлерин тинтиу, жангы илму-излем жетишимлени сингдириу бла да кюрешгенди.

Ол беш жюз элли эки илму ишни, ол санда алты монографияны, жыйырмагъа жууукъ илму-методика китапны, алтмыш жети патентни, иги кесек илму статьяланы эм ол бёлюмде хайырланылгъан стандартланы авторуду. «Руководство по организации и проведению противоградовых работ» деген мурдорлу иши ючюн а ол 2016 жылда академик Е.К. Федоров атлы саугъагъа тийишли болгъанды.

Сохталары

Бу ишде, ызындан келип, ол керекли жумушну мындан ары бардырлыкъ усталаны ёсдюрюуге да алим энчи эс бурады. Аны сохталарыны арасында жыйырма эки кандидат, беш доктор бардыла. Жыл сайын бардырылгъан Битеусоюз эм Битеуроссей курслада ол хазырлагъан хауа болумла жаны бла ишлеген усталаны саны юч мингнге жетеди. Аладан тёрт жюз бла жарымы уа тыш къыралладан (Аргентина, Болгария, Бразилия, Венгрия, Вьетнам, Куба, Къытай, Монголия, Шимал Корея, СНГ) келип, аны къолунда билим алгъанладыла. Ол КъМКъУ-да «Радиолокационная метеорология» эмда «Активное воздействие на гидрометеорологические процессы» деген спецкурсланы бардырады. Къыралны МГУ, КГУ, ТГУ, ХИРЕ, ЛГМИ, ОГМИ, ТРТИ дегенча белгили окъуу юйлеринде жюзден артыкъ студентни диплом ишлерине къарагъанды.

Республикада «Союз» атлы аэрокосмос биригиу къурап, аэрокосмос эм компьютер моделирование чыгъармачылыкъны илму мурдорун салып, ары жюрюген фахмулу устазланы, жаш алимлени да юйретип турады. Абша улу сабий проектлени тинтиуге, алагъа презентацияла, докладла хазырлаугъа энчи эс бурады. Ол себепден ары жюрюген сабийлени асламысы халкъла аралы, битеусоюз эм битеуроссей конкурсланы лауреатлары боладыла. Алай бла Къабарты-Малкъар бу тюрлю сабий чыгъармачылыкъ бла Россейде алчы жерге чыкъгъанды.

Ыспас, хурметлеу

Магомет Россейни Гидрометслужбасыны эмда Табийгъатны къоруулауну сыйлы белгилерине, СССР-ни къырал гидрометини, Росгидрометни да махтау къагъытларына тийишли болгъанды. «Алан» жамауат биригиуню советини, КъМР-ни Парламентинде жерлени проблемаларыны келишим комиссиясыны члени, онбеш жылны ичинде ООН-ну Битеудуния Метеорология организациясыны эксперти болуп тургъанды. Ол СНГ-ны къыралларыны гидрометеорология жаны бла Къыралла аралы Советини члениди, Битеуроссей жаш тёлю аэрокосмос «Союз» обществону Къабарты-Малкъар бёлюмюню президентиди. Абша улуну, СССР-ни халкъ мюлк кёрмючю берип, онбир майдалы бла дипломлары барды.

Чочайланы Шамшудинни къызы Роза бла ала тёрт сабий ёсдюргендиле. Алий физика-математика илмуланы докторуду, Аминат физика-математика илмуланы доктору, РАЕ-ни член-корреспондентиди, Зухра врачды, Марина уа – юрист.

Табийгъатны тинтиу ёмюрледен бери барады. Бизни ата-бабаларыбыз кюнню халын алгъадан билип, кеслерин жауундан, къардан, буздан, иссиликден къорууларгъа мадарла этгендиле, алай, кёкге узалып, хауа болумланы тюрлендирирге уа амаллары болмагъанды. Ол ишни мурдорун бизде билимли, адежли, атына «Бузлу булутланы хорлаучу Магомет» деп айтдыргъан таулу киши салгъанды. Къайры барса да, къайда айланса да, Абшаланы Тахирни жашы Магомет сыйлы къонакъды.