Аны назмулары, ахшы ишлери бюгюн да халкъны биргесине жашайдыла

 «Мен бек эрттеден бери Шалушка элде жашайма, школда устаз болуп ишлегенме. Мечиланы Кязимни жашы Сагъит, къызы Шапий бла къоншуда тургъанма. Аталарыны юсюнден аланы кёп хапарларына тынгылагъанма, адамлыкъларына, эсли сёзлерине бюсюрегенлей тургъанма», - деп жазгъанды 2009 жылда Геннадий Комодов шайырны юсюнден эсгериулеринде.  Алай бла ол устаз эм инсан къадарында  деменгили поэтни юсюнден кесини оюмун, башхаладан эшитгенин да къагъытха тюшюрюрге кёлленнгенди. Аны бу ишге таукел болдургъанла уа Кязимни туудугъу Къумукъланы Тоня, шыкъычыла Кючменланы Ачан, Сюйдюмланы Исхакъ эдиле.

* * *

Кязим кибик поэтни, адамны юсюнден сёз айтмакълыкъ бек базыныулу ишди кимге да. Аны поэзиясы халкъны жаны-жюреги болуп къалгъанды. Окъуу-билим жерлерин тапмагъан заманлада Кязимни назмуларын кёллеринден айтхандыла, билгенле билмегенлеге жюрекден жол ызлап. Поэтни назмуларыны кёбюсю алай бла сакъланнгандыла, тас болуп къалмай. Ала зулмучулагъа къама, къара халкъгъа жол нёгер болгъанлай келгендиле дуниягъа жаратылгъан кюнлеринден башлап. Кязимни назмулары бюгюн да халкъны биргесине жашайдыла.

* * *

Эртте Шыкъыда Жюнюс деп бир алаша бойлу, арыкъсуу, аз сёзлю, адамла анга этген халаллыкъны иги ангылагъан жашчыкъ жашап болгъан- ды. Кертиди, ол акъылдан бир кесек кемирек эди. Болсада шыкъычыла Жюнюс жашагъан къадар бирде элден берекет, насып кетмезлигине ий- наннгандыла. Аны себепли, ала Жюнюсге къолларындан келген игиликни этгендиле. Жюнюсню жюреги сюйген, тартхан затны уа билмеген жокъ эди Шыкъыда. Ол жаратмагъан жаланда кюзгю эди – анда кесини бет сыфатын кёрюрге сюймегенди Жюнюс.

Бир жол Жюнюс элде къолайлы жашагъан адамладан бирини – Сагъитгерийни - арбазында ичи этден толу къазан къайнай тургъанын кёреди. Къазанны къатына жууукъ барып, анда бир жаулу чеги шорпаны башында бир сейирлик «жюзгенине» къарагъанлай турады иги кесек заманны. Сора аны аууз суулары келедиле.

•  Жюнюс, не айланаса былайда? - деп къычырады Сагъитгерий бир заманда.
•  Мен жаулу чегини бек сюеме, - дейди ол.
•  Былайдан терк къуру, - дейди юйню иеси.

Жюнюс, кёз жашларын къол сыртлары бла сюрте, жолну энишге ай- ланады.

• Кимди сени жанынга тийген? - дейди Кязим, жашны аллын тыйып. — Жюнюс ишни болушун айтады.
•  Жиляма, иги жаш, - деп Кязим онг къолу бла жашны бетин, башын сылайды. - Экибиз ол къызгъанч, кюйсюз адамны керегин берирбиз, Аллах айтса. - Бу ишибизде бизге сени тенг жашчыкъларынг да болушурла.

Сёзсюз, кюн бир ариу, бир жарыкъ жыр айтхан жашчыкъланы ауазлары сау элге эшитиледи. Ол жырны уа Кязим къурагъанды Сагъитгерийни къызгъанчлыгъын, адамсызлыгъын, сыфатыны эришилигин хыликкя этип. Жырда Сагъитгерийни аты айтылмагъанды. Алай шыкъычыла жыр кимни юсюнден болгъанын сормай билгендиле.

Кертиди, къызгъанч да, кюйсюз да адам ишни алай боллугъун билсе къазанда къайнагъан этни Жюнюсге барын окъуна берлик эди. Артда ол затны Сагъитгерий кеси айтханды адамлагъа.

* * *

Бир жол Кязим элде алгъындан татлы жашай келген Таубий бла Таукъан бек кълыкъсыз сёз болгъанларын эшитеди. Ала бир бирге ёмюрде да сёлешмезча халгъа келгенлерин билгенинде уа, бютюнда тынгысыз болады. Поэт адам жиберип экисин да кесини юйюне чакъыртады. Таубий бла Таукъан бир бирге алай кюйсюз халда къарайдыла, Кязим аны сезеди. Кязим Къанитатха (юй бийчесине) айтып, хант къангагъа аш-азыкъ, боза да салдырады. Юйге къонакъ келсе Къанитат да, аны къызлары да ол жумушну кишиге айтдырмай этгендиле. Къонакъла да, Кязим да ашайдыла, ичедиле. Кязимни муратын бери келгенлей окъуна ангылагъан жашла къолларын тутадыла, къучакълашадыла – жарашадыла, ёмюрден ахыргъа татлы жашаргъа сёз бередиле.

* * *

Кязимни киеую Асхат терк-терк аурургъа къалгъанында, юйдегиле тынгысыз боладыла. «Къарыны ауруп, аман сагъатлы этгенлей турады, не хадагъа этсин адам?» Юйде ол сёзле терк-терк эшитиледиле.

Сора Кязим, атха минип, кесине бир жашын да нёгер этип, къойчу къошха барады. Сюрюучюлеге айтып, бир акъ токълу сойдуруп, терк окъуна терисин сыдырып, аны жылылай Асхатны къарынына-белине байлатады. Терини эки-юч кюн турма къоядыла Асхатны белинден кетермей. Игиге айланады киеу.

•  Тейри, Асхат, тери къарынынга жабышып къалса эди ёмюрден ахыргъа, ауруу не болгъанын унутурукъ эдинг, — деп ышарады Кязим, -юйдегиле да къууанадыла акъылманны хычыуун чамына.

* * *

Бир ингирликде Кязим бла къоншуда жашагъан жаш эр киши аны арт кезиуде тохтамай тынгысыз этген ишни юсюнден кенгеширге таукел болду. Юйюне келип, айтды:

 Хажи, айып этмезинги тилейме, мени анам Сакинат бир къужур адам болуп барады кюнден - кюннге. Къарыусузлугъу, арбазгъа кючден

чыкъаны бек сагъышха къалдырады мени. Алай ауузун жапмай ашагъанлай турады. Тырмандан а этими ашайды. Башханы къой, отха сыгын салгъанымы окъуна жаратмайды. «Сыгынны отха ууагъыракъ сындырып салмасанг, иги жанмайды, тютюн этгенлей турады, - дейди анам, — къатынынг а сыгынны иги къурутмай къалагъанды бир бири юслерине». Аллай сёзлени кюннге жюз кере къайтарады. Эшикге ийнек сауаргъа чыкъсам да, анга сорургъа керекме. Айып этме, Хажи, анасындан тарыкъмакълыкъ айып болгъанын ангылайма. Алай онгум къуруп келгенме...

Андан сора Кязим, салып ол жашны юйюне барады. Не айтырса, была хант къанга жарашдырадыла къонакъны намысына. Сакинат Кязим болгъан отоугъа кирип, адамларындан тарыгъыргъа хазырлайды кесин.

•  Къалайса, Сакинат, ауругъанмы этесе? - деп сорады Кязим.
•  Аллах бирди, Хажи, бек къарыусузгъа кетгенме. Солуууму, къыйналып, кючден алама, - дейди Сакинат.

Кязим тиширыуну къулакъларына, кёзлерине кёл салып къарайды, къол бармакъларын кезиу-кезиу ууады, кёз башларын, мангылайын, къулакъ артларын да ол халда этеди. Андан сора иги кесек заманны тынгылайды.

•  Жан къоркъууунг жокъду,- дейди Кязим ахырында. Намаз эт, уллу Аллахдан кесинге, юйюрюнге игиликле тиле, кёп жюрю, аз сёлеш, тырманчы болма, ол тюрлю затла сёлешгенни, анга тынгылагъанны да жашаусуз этедиле.

Иги кесек заман озгъандан сора Сакинат Кязимлагъа барып, кёп ушакъ этеди, жюрюшю женгил, солууу тауушлукъ болгъанын, аз ашагъанын, къутулгъанын айтып къууана эди.

* * *

Шыкъычы жашла кийимлери, тойлада, оюнлада кеслерин жю- рютюулери, башха ахшы адетлеге кертичиликлери бла къоншу элде жашагъанладан энчирек кёрюнюрге кюрешгендиле эртте заманлада. Анса уа ариу къыны бла жарагъан бичагъы болгъан жаш а аз сюйгенди да жууукъ-тенг къатында кесин кёргюзтюрге. Бир- бирлени бичакъларын а эллиле тюз кёргенлей таныгъандыла кимники болгъанын. Кязим ишлеген бичакъла да тёлюден тёлюге ёте келгенлери бюгюн да кёплени эслериндеди.

Кязим бир жол Кючменланы Ачанны – къаршы ахлусуну жашын, кесине чакъыртады.

•  Ачан, - дейди ол,- тамата адамгъа деп ишленнген бичагъым барды да аны юйге элт, санга уа  жаш адам жюрютюрча жарагъан бичакъ ишлерге сёз береме. Алай темир табаргъа керексе.

Ол заманда Шыкъыда темир тапхан тынч тюйюл эди. Ол себепден Ачан бичакъ къоллу боллугъуна хазна ийнанмады.

Кёп заман озады. Ачанланы арбалары болгъанды. Алай ол жаланда агъачдан ишленип эди, чархлары окъуна. Аны жылдан бир-эки кере болмаса, хайырланнган да этмегендиле. Ачан анга къарай келип, кёчер агъачы темирден ишленнгенин кёрюп къууанады. Андан а жарагъан бичакъла ишлерге боллукъду.

Ол кёчер агъачны алып барады Кязимге.

•  Да, Ачан, атангдан эркинлик алгъанмыса арбаны бузаргъа? - дейди Кязим.
•  Угъай...
•  Сора элт да муну жерине сал, атанг билмесин бу ишинги. Мен санга бичакъ ишлерге темир тапханма, - дейди Кязим.

Ол бичакъ бюгюн да сакъланады Ачанда.

* * *

Кязим къурманнга тууар алып, аны сойдуруп, адетге кёре жети юлюш этдиреди. Аланы жарлылагъа - къурманнга мал сояргъа онглары болмагъанлагъа юлешдиреди.

Ингир алада баш иеси болмагъан бир тиширыу келеди Кязимлагъа. Сора айтады:

•  Мени сегиз сабийим барды, къыйналып жашайма. Манга да, са- бийлери болмагъанлагъа да бир кибик юлюшле жетгендиле. Ол тюз тюйюлдю.
•  Тейри, эгечим, былайда жангылыч иш болгъанды, - дейди Кязим. - Жашла, бу адамгъа энтта да бир юлюш беригиз, - дейди.
•  Да, Хажи, къалмагъанды юлюш, - дейдиле жашла.
•  Манга жетген юлюшню беригиз.

* * *

Мен эшитгеннге кёре, эртте, Кязимни заманында, Бызынгыда жангы юйюр къуралгъанын эшитип, анга шыкъычыла да бек къууанадыла. Ары барып, тойну кьыздырып къайтханла, тенгнге-жууукъгъа хапар айтадыла.

Да жангы юйюрню къуралыуу элде биринчи кере болгъан иш тюйюл ушай эди да, мынга быллай бир эс нек бурулду, деген соруу тууады хапаргъа  тынгылай келсенг. Тау эллени къайсы биринде да къатын алгьан, эрге баргъан, сабий туугъан бек уллу къууанчха саналгъанды не заманда да. Алай жангы юйюрге жашау журт ишлерге жер сайларгъа уа тюшмегенди – такъыр эди ол зат. Болсада жууукъ-тенг жыйылып, бу юйюрге юй ишлерге деп, бир ёзенчикге тохташадыла. Алай, не медет, ала ёзенчикни тюз ортасында, ёгюз, не ат бла жеринден чыртда тепдиралмазча деменгили ташны къатында сагъышлы сюеледиле.

•  Кязим бла да бир кенгеширмек, - дейди жашладан къайсы эсе да.
•  Да, Кязим не этерикди мынга, - дейди экинчиси.
•  Тейри, аны оноууна да бир тынгылайыкъ, - дейди ючюнчюсю. - Кесигиз сагъыш этигиз, юй ишлерге уа былайдан тап жер жокъду бу тийреде...

Ахырында атха миндирип, алып келедиле Кязимни.

•  Барыбыз бирден сюелсек, ташны жеринден тепдираллыкъбыз, - деди Кязим жашланы айтханларына тынгылай кетип. - Адам улуну кючю тауланы да тепдираллыкъды.

Элден дагъыда келедиле алайгьа иги кесек адам - бу ауур ишге базыныулу сюелаллыкъла. Къолгъа кими ылытхын, кими ауур жюкню кётюраллыкъ къазыкъ, дагъыда башха затла алып, кёп кюрешдиле. Ташха къарыулу чындыла байлап, къыйырларын ёгюзлени боюнсаларына къысып, аланы болушлукъларын да сансыз этмедиле. Ахырында ташны жеринден тепдиредиле. Андан арысында уа таш ауарыкъ жерге базыкъ, тёгерек къурукъла салып, ташны аланы юслерине аудуруп, аны акъырын, акъырын къол ичине тёнгеретдиле.

•  Бу жерни Кязим бизге саугъагъа бергенди, - деп тургъандыла жаш юйюрню адамлары кёп заманнга дери.

* * *

Жаз башы кюнлени биринде, бир шыкъычы киши, Кязимни гюрбежисине бек ашыгъышлы барады.

•  Эй маржа, Кязим, бир мадар эт, жер сюре тургъанымлай сабан агьачым сынып къалгъанды, - дейди ол.
•  Тейри, быллай кюнюнгде болушмай мадар жокъду, - дейди Кязим, сабан агъачны сыннган темирин къолуна алып, ары да, бери да айландырып къарай.

Кязим сабан агъачны сыннган жерин алай ариу жалгъайды, хапаргъа кёре, Хажини ол ишин кёрмеген адам, аны жаппа-жангы сунуп къоярыкъ эди.

•  Ма,- деди Кязим, темирни иесине узата, — бу санга алыкъа кёп сабан сюрдюрюр, Аллах айтса.

* * *

XIX ёмюрде Шыкъыда школ угъай, жаза, окъуй билген окъуна хазна адам болмагъанды. Арап тилде Къуранны окъуй билгенле уа бар эдиле, дейдиле. Бу ишни юсюнде Кязимни акъылына бир иги оюм келеди - жашчыкъланы жыйып, аланы арап харфла бла жазаргъа, окъургъа юйретирге. Кертиди, дерс бардырыр жер а жокъ. Элни къыйырында бир ариу талачыкъ бар эди да, жай айлада алайда ишлерге боллукъду, къышхыда уа не амал? - деп сагъышланды Кязим.

Ал кезиуде Кязим сабийлени Къуранны сураларын кёлден айтыргъа юйретеди - кеси жырлап, жашчыкъла да ол айтханны къайтарып. Артда, ол иш къыйын болса да, жазыу этерге да юйретирге да кюрешеди.

Мен эшитгеннге кёре, Кязимни ол замандагъы сохталары артда окъуугъа кёл салып, билимли болургъа кюрешгендиле, эллилерини жумушларына жарагъандыла.