Австралиячыланы жомакълары бла таурухлары

 Кёкге ай къалай чыкъгъанды?

Бек бурун заманлада жерни башын суу басып болгъанды. Аз-аздан суу  кете башлагъанды, сора бир-бир жерледе айырыкамла чыкъгъандыла. Суу кеталмай къалгъан жерле уа богъазла болгъандыла. Иги кесек заман озгъандан сора уа, айрыкамлада кырдык да, терекле да ёсгендиле. Тенгизден жаныуарла чыкъгъандыла да, къургъакъда жашаргъа юйренип башлагъандыла.

Артдан артха айрыкамлагъа адамла келгендиле, ала чабакъла, таш макъала, акъырапла, агъач кёгетле ашап жашагъандыла. Аллай айрыкамладан биринде эки эгеч жашап болгъандыла – Куррама бла Накари. Ала уста уучула эдиле, чабакъ да тута билгендиле. Бир кюн эгечле богъаз жагъасында солуй болгъандыла. Аладан бири - Накари - ары дери бир киши да кёрмеген бир уллу чабакъны тутханды. Ол акъсыл,тёгерек эмда жассы эди. Эгечле анга Ай  деп атагъандыла. Ол асыры ауурдан, къызла аны суудан къыйналып чыгъаргъан эдиле.

Биширгенде татыулу болур ючюн эгечле тамырла излей кетгендиле, Ай чабакъны уа терек тюбюнде, къалын кырдыкда къойгъандыла. Иги кесек тамыр къазып къайтхандан сора, чабакъны къууурургъа ашыкъгъандыла. Къарасала уа, ол жокъ болуп тура эди. Кёп излей кетип, ёрге къарасала, Ай чабакъ терек башына къонуп тура эди. Аны кёргенлерин билгенлей, ол терекни андан да бийик бутагъына ёрлегенди. Сора алай эте, кёкге секиргенди. Анда уа уллу жассы тёгерек болуп, аламда акъырын жюзе, кёкню да, жерни да жарытып тебирегенди.

Бир кече уа эгечле Ай чабакъны жаланда жартычыгъын кёргендиле, бираздан а ол жокъ болуп къалгъанды.

-Анда, кёкде, ким эсе да бизни чабагъыбызны ашагъанды!-деп гузаба этгенди Куррама. Алай ол бош къайгъыра эди. Ай чабакъ аламгъа дагъыда чыкъгъанды. Алгъа адамла аны бир кесегин кёргендиле, алай ол уллудан-уллу бола баргъанды да, биягъыча  жарыкъ тёгерек болуп, кёкню да, жерни да жарытып тебирегенди.

Жаныуарла,къанатлыла,чабакъла къайдан чыкъгъандыла?

Аламны анасы Энгана жерни жаратханда, жаныуарланы, къанатлыланы,чабакъланы жаратыргъа унутуп къойгъанды. Тюзлени бла тауланы,агъачланы бла къуу тюзлени,тенгизлени бла череклени, адамланы,тереклени бла битимлени жаратханды, жаныуарланы, къанатлыланы,чабакъланы жаратыргъа уа эсине тюшмегенди.

Дагъыда Энгана жауунну,аны къарындашы элияны жаратханды. Аланы бек сюйгенди, артыкъда бек элияны. Анга саугъагъа таш балтала бергенди да, ол ала бла къаяланы ууатады, тереклени аудурады. Элияны бир жашы барды. Ол жерге жууугъуракъгъа бир заманда да энмегенди. Аны себепли  адамла къалай жашагъанларын кёрюрге,билирге сюйгенди.

Энишге тюшгенди да, аскерчи жашла байрамны бла урушну тепсеулерин тепсей тургъанларын кёргенди. Тайпаны таматасы элияны жашын эслегенди да, атасы адамлагъа мындан арысында хата этмесин деп, аны тутаргъа буюргъанды.

Жашын тутханларын эшитгенинде, элия бек къаты чамланнганды. Кесини таш балталары бла ол адамла бугъуп тургъан къаяланы бла тереклени ууатханды. Жашын къутхаргъанды да, олсагъат адамлагъа къадалгъанды.

Жер башында жашау къоркъуулу болгъанды. Тайпаны адамлары, элияны дертинден къоркъуп, жан-жанына къачхандыла да, жаныуарла, къанатлыла, чабакъла болуп къалгъандыла. Жаныуарла тешиклеге киргендиле, къанатлыла бийик кёкге кётюрюлгендиле, чабакъла тенгиз тюбюнде букъгъандыла.

Элия уа энтта да унутмайды жерни,жокълай-жокълай турады. Аны себепли адамла, жаныуарла,къанатлыла да андан бек къоркъадыла.

От къалай табылгъанды?

Дунияны  жангы заманында адамла от не болгъанын билмегендиле. Кийик дегенинг сыйыннгысыз кёп эди, алай этни чийлей ашап болгъандыла, аны себепли аны татыуу адамланы артыкъ ыразы этмегенди.

Бир жол Гылыу деген биреу къуругъан бутакъчыкъны чайнай тургъанлай, ауузундан от чыгъып, къургъакъ кырдыкга тюшгенди. Кырдык олсагъат ёртен болгъанды. Гылыу анга сейир этгенди. Отну ёчюлтеме деп,  бутакъла атханды, алай ала жаннгандыла да, от бютюн уллу болгъанды. Бутакълада жилян бугъуп тура эди да, ала бла бирге ол да  кюйгенди. Гылыуну бурунуна бишген эт ийис ургъанды да, ол хычыуун кёрюнюп, жилянны ашагъанды. Бишген эт анга чий этден эсе иги да татыулу кёрюннгенди.

Энди Гылыу отну ёчюлтмез ючюн, анга бутакъла атып тургъанды. Кёп да бармай тайпаны адамлары, аны эшитип, отну кёрюрге келгендиле. Жана тургъан кесеуледен жангы от тиргизирге боллугъун ангылагъандыла. Алай бла жана тургъан кесеулени жан-жанына элтгендиле да, тайпала тургъан жерлени барында да от дагъала къуралгъандыла.

Кёп жылланы ёчюлтмей сакълагъандыла адамла от жагъаланы, кече сууукъ болмагъандыла, этни чийлей ашагъанларын къойгъандыла. Эринчек болгъандыла, от болмагъан замандан эсе кёп жукълагъандыла. Бир жол бек къаты жел ургъанды,челекден къуйгъанча, уллу жауун жаугъанды. Ол от жагъаланы барысын да ёчюлтгенди. Эринчекге айланнган адамла уа отну къалай жандырыргъа  боллугъун унутхандыла. Сора,алгъынча, кече сайын сууукъдан къыйналып башлагъандыла,жангыдан чий эт ашап тебирегендиле.

Тайпаладан биринде Къыртчыкъа деген биреу жашап болгъанды. Аны эки жилян эгечи бар эди. Ала бек иничгечикле эдиле, кёзлери да бир жерге къарагъанлай тургъандыла. Ала кюн жылыуун сюйгендиле,сууукъдан а  неден да бек къоркъгъандыла. Къыртчыгъа уугъа кетсе, жилян эгечлери юзмезге жатып, ол къайтхынчы къымылдамай, кюннге жылыныучу эдиле. Ала тургъан жерден узакъ бармай, агъачда эски гумулжук тёбе болгъанды. Терекле аны желден сакълагъандыла, адамладан букъдургъандыла. Кюн тёбени иги жылыта эди да, жилян эгечле аны юсюнде жатаргъа бек сюйгендиле. Ала къайры баргъанларын, къайда айланнганларын кишиге билдирмеучю эдиле да, ол жылы жерчикде солугъанларын киши да билмей эди.

Бир жол кюн асыры къыздыргъандан, гумулжук тёбе алгъа тютюн эте келип, артдан-артха уа уллу жанып тебирегенди. Къыртчыгъаны эгечлери алгъа отдан къоркъгъандыла, артда аны жылыуу алагъа хычыуун кёрюннгенди. От къайда болгъанын энди аладан башха киши да билмей эди. Аны себепли ала кеслерин жер башында бек кючлюге санай эдиле. Къыртчыгъа уудан къайтхынчы жилян эгечле юйлерине къайтхан эдиле. Ол алагъа эт юлюшлерин бергенди, алай жилян эгечле чий этни ашамагъандыла, сакълап туруп, къарындашлары жукълагъандан сора шыбыртсыз агъачха ташайгъандыла. Анда ала отну ышыргъандыла, эт юлюшлерин отха салып къууургъандыла да, ашап бошагъандан сора юйлерине къайтхандыла.

Къыртчыгъа къууурулгъан этни ийисин сезип, эгечлери отну жашырын хайырланып тургъанларын ангылагъанды. Алай аны юсюнден сагъыннганында, эгечлери кёрген-билген затыбыз тюйюлдю деп, тюзюн айтыргъа унамай къойгъандыла. Къыртчыгъа аланы ызларындан жашырын мараргъа умут этгенди, алай ала аны  сезгендиле да, ызларын тапдырмагъандыла. Ол заманда Къыртчыгъа алагъа агъачда кюн сайын не этгенлерин соргъанды. Дарман тамырла излейбиз, деп къойгъандыла эгечлери.

Къыртчыгъа тынгысыз болуп, къоншу тайпалагъа баргъанды да, эгечлерини жашырын ишлерин ачыкъларгъа болушурларын тилегенди.

Тайпа адамлары Къыртчыгъаны жилян эгечлерини ызларындан къаты марагъандыла, аланы этни бишире тургъанлай тутаргъа кюрешгендиле. Алай жилян эгечле хыйлагъа уста эдиле. Ала ишекли болсала, гумулжук тёбеге узакъ айланып,алай бара эдиле.

Ол заманда Гургун деген биреу: «Манга ышансагъыз, жилян эгечлени жашырын ишлерин ачыкъ этерге сёз береме»,-дегенди. Тайпала угъай демегендиле. Гургун агъачха баргъанды да, анда букъгъанды. Ол къарындашлары бла уугъа жюрюмегенди, ингир къарангысында артха къайтмагъанды. Къысхасы, ол кюнледе Гургун эгечлени кёзлерине урунмагъанды. Сора Къыртчыгъаны эгечлери Гургун узакъ жортууулгъа кетген болур деп, алай ойлагъандыла.

Бир кюн тайпаны эр кишилери ётюрюкге уугъа чыкъгъанча болгъандыла. Ала кёзден ташайгъанлай, жилян эгечле эт алып, аланы киши да кёрмегенине ийнанып, гумулжук  тёбе таба ашыкъгъандыла. Алай Гургун аланы ызларындан къыстау болгъанды да, ала отну ышырып тебирегенлей, башха жанындан жашырын жанлап,таякъны отха сукъгъанды. Таякъ жаннгандан сора  Гургун,къууанып, жана тургъан таякъны кётюрюп,эл таба хахай этип чапханды.

Жилян эгечле Гургунну алай алдагъанына къаты чамланнгандыла. Ала анга дерт жетдирирге ант этгендиле, сора алайда окъуна адамланы къабарча уулу  болуп къалгъандыла. Ким жууукъ келсе да, жилян аны къабаргъа кезиннгени ма аны ючюндю. Ууу болгъан жилян къапса уа, адамны ёлтюрюрге боллукъду.