Керти сёз, жюрек тебиу, къалам жютюлюк

Малкъар адабиятха озгъан ёмюрню 60-чы жылларында келген тёлюню арасында Шауаланы Хасан энчи жерни алады. Биринчи жазыучуларыбызгъа къыйын эди. Алай аланы бетлерин жангы жашауну жарыгъы жарытханды, ала аны юсюнден жазгъандыла. Экинчи тёлю, Азияны къумларына тёгюлюп, эки тилли болуп ёсгендиле. Ол себепден алагъа бютюнда къыйын болгъанды.

Хасанны заманында школда окъургъа онгу болмагъанды. Ёксюзлюк сынагъан жаш эгешчиклерин, къарындашын жунчутмаз ючюн, алагъа аналыкъ этген аталарыны эгечи Аминатны да жюгюн женгилирек этер умутда, мал кютюп, жер сюрюп айланнганды.

Болсада итиннген адам муратына жетмей къалмайды. Хасан, 1957 жылда туугъан жерине къайтхандан сора, «Ленинни байрагъы» деген Элбрус район газетде ишлеп башлагъанды. Бир жылдан таулулагъа деп ачылгъан тёртайлыкъ курслада окъуп, Огъары Бахсан элге устаз болуп баргъанды. 1961 жылда уа «Коммунизмге жол» газетге кёчгенди. Ишлей тургъанлай  Бакуда Киров атлы къырал университетни журналистика бёлюмюнде окъугъанды.

Аны биринчи хапарлары «Шуёхлукъ» альманахда басмаланнгандыла. 1968 жылда уа Шауаланы Хасанны «Кюйген тап» деген къысха хапарлы биринчи китабы чыкъгъанды. Анда жазыучуну иймениулюгю бла бирча энчи ызы да белгиленнгенди. Ол кеси билген, кёрген затларыны юслеринден жазгъанды.

Малкъар адабиятда прозаны хапар жанрына Шауаланы Хасан шахар бла элни, аланы араларында адет-тёрелени юсюнден тема бла къошумчулукъ этгенди.

Биринчи китабы, анга бусагъатда Хасан кеси да чурум табаргъа болур, малкъар проза, кёчгюнчюлюк азабындан къутулуп, къанат къагъа башлагъан заманда, уллу адабиятха, бийик искусствогъа элтген жаяу жолчукъладан бири болуп, къалам алгъанланы уллу жол ызларгъа итиндиргенди.

Шауаланы Хасан жазыучулукъ ишин хапарладан башлап, ызы бла повестьлеге кёчгенди. Аны «Ач эшикни – менме» (1972) деген аты бла экинчи китабына эки повесть киргендиле: «Ач эшикни – менме» эм «Къаты жел» – Уллу Ата журт урушну, аны ызындан келген кёчгюнчюлюкню юсюнден.

Бу повестьлери Хасанны атын дуниягъа белгили этгендиле. «Ач эшикни – менме» дегенни баш жигити Мустафир жазыучугъа бек жууукъ сыфатладан бириди. Аны ич дуниясын къурай туруп, автор омакъ, айбат, терен сёзле айтмайды. Жигитини ниетин жашау болумлада ачыкълайды. Алай болмаса, сёзле да жалгъан кёрюнюр эдиле. Бу сюжет ыздагъы драмада суратланнган затланы асламысын автор кеси жашауунда сынагъанды. Насийхат жокъду, алай окъуучу игилик бла аманлыкъ дунияны эки тюрлю бети болгъанларын ангылайды. Керти сёзге, жюрек тебиуге къалам жютюлюк да къошулуп, Хасан окъуучуларыны кёллерине жетгенди.

Андан бери Шауаланы Хасан иги кесек китап чыгъаргъанды. Аланы ичинде «Бир жашауну минг бети» деген романы, «Ыйыкъны ахыр кюню», «Асият», «Кюбюрде табылгъан повесть», «Тузакъ», «Сау адамны сын ташы» деген повестьлери, дагъыда «Ит жыйын» романы, башха хапарлары да.

Повесть жанрда суратлау дуния кенгирекди – жазыучу анда чыгъарманы жигитини жашауундан бир къауум болумну суратлайды.  «Асият» деген повесть кесини жетишимли суратлау кючю болгъан, магъаналы чыгъармады. Аны юсюнден кёпле айтхан да этгендиле ыразылыкъ сёзлерин, кесмат къарамларын да. Алай бюгюнде да, Шауаланы Хасанны аты сагъынылгъанлай, бу повесть эсинге тюшмей къалмайды.

Таулу тиширыуну ачы къадары Хасанны дайым да жарсытханлай келеди. Алай жазыучу, аланы сыфатларын къурагъанда, алагъа жапсарыу излетмейди. Ол, тиширыулукъну, аналыкъны кючю алай терен болгъанына сейирсине, уруш, кёчгюнчюлюк жылланы къыйынлыкъларына къарамай, таулу тиширыу, аладан бийик, кючлю, къарыулу болуп, тилин, жырын, адетин, тёресин жыгъылтмай, юйюрню, халкъны, жамауатны чигинжиси болгъанлай келгенин айтады. Аталары дуниядан кетген эр киши сабийлерин балтаны, чёгючню тутаргъа, сабан агъач бла сабан ызларгъа юйретген тиширыула биле эдиле, ангылай эдиле: дунияны дуния этген кюч жашау тиричиликден башланнганын.

 «Кюбюрде табылгъан повестьде» Хасан повестьни баш жигити Пилжанны сыфатында, аны ажымлы къадарында кёп таулу тиширыу сынагъан азапны, кюйню жыйышдыргъанды. «Асиятны» хапары жарсыулуду. Пилжанны хапары уа – андан да ачы. Повестьни сюжет ызы кёчгюнчюлюкден башланады. Кёчгюнчюлюк бла аны атлы нёгерлери ачлыкъ, жаланнгачлыкъ уллу сынау эдиле миллетге, аны хар бир энчи адамына. Ала кёплени тюрлендиргендиле. Повестьни баш жигити Пилжанны дуниясын, аны эгечлерин, танышларын, къоншуларын окъуна.

Повесть юч кесекден къуралгъанча, алай келеди, бир кесеги экинчисин туудура. Уруш жыллада Пилжанны сюйген адамы хапарсызлай тас болуп къалады. Къызны сагъышларына кёре, ол ата ташына къайтырыкъ эсе да, кёчгюнчюлюк аланы бир бирден айыргъанды, ажашдыргъанды. Ол ажымлылыкъны юсюнден айта, жазыучу повестьни къуралыу формасын да энчи этгенди. Биринчи Пилжан кеси киреди окъуучуну дуниясына. Андан ары сюжетни къуралыу ызы, айныуу Пилжанны тюшюне кёре болады. Пилжан дуниядан кетгенден сора уа, сюжет ызны кюбюрде табылгъан жазыула бардырадыла. Бу повесть, не жаны бла алып къарасанг да, бек уста жазылгъан чыгъармаладан бириди. Пилжанны къадары таулу тиширыуну мудах жашаууну шагъатыды. Аны жолун суратлагъан жазыучу, бюгюнледе жашагъанлагъа жашауну багъасы къалай уллу болгъанын эсгерте тургъанча, алай хапар айтады.

Жашау кертилик повестьни аллындан ахырына дери барады. Повесть жазыучуну сёз усталыгъын ёсюуюню белгисиди. Къуралыу жаны бла бу повесть башхаланы повестьлерине ушамайды. Сюжет ыз, тагы суучукъла, тауладан эне келип, суу ызны толтуруп, уллу суу болгъанча, энчи заман жолланы баргъан жигитлени, тарых сынауланы, дуния ангыламланы тюрлениулерин келтире келип, бирге жыйып, повестьни чыгъармачылыгъын алай къурайдыла. Анда берилген чюйреликлени теренликлерин халкъгъа жетген къыйынлыкъны юсю бла кёрюрге болады.

Дагъыда повестни жангылыгъы – алгъын саясат болумланы къатылыкъларындан сагъыныргъа окъуна онгубуз болмай тургъан сюргюнню юсюнден Шауаланы Хасан биринчи болуп сёз айтханладан бириди.

Хар бир инсанны кесини сюргюн тарыхы барды. Битеу халкъгъа сюргюн бир эсе да, хар кимге, энчи алгъанда, аны бетини чыдамаз ачылыгъы энчи эди. Чыгъарманы баш жигити Пилжан кесини хапарын айтады. Алай ол хапар къуру аны юсюнден тюйюлдю – ол кёчгюнчюлюк сынагъан малкъар тиширыуланы хар бирини юсюнденди. Повестьде заман ёлчеми да кёп затны сыйындырады – Ата журтдан чыгъып, артха къайтхынчы ётген онюч жыл онюч ёмюр тенгли бирни келеди. Тауусула билмей. Пилжанны къуршоугъа алып, хар бир иш – озуп кетген къыйынлыкъла, эски къагъытла айтхан таралыу… – бары да аны тёгерегинде буруладыла.

Сюргюн, анда миллетибиз сынагъан зарауатлыкъ, хар бир энчи адам (мында суратлау жигит) сынагъан азапланы туура, ачыкъ этиу Хасанны саулай чыгъармачылыгъында да баш тема болгъанлай келеди. Аны уллу, гитче да чыгъармалары малкъар халкъ­ны жашауун тюрлю-тюрлю жанындан кёргюзтедиле, аланы барында да кёчгюнчюлюкню мудах ауазы эшитиледи, окъуучуну жюрегин халкъны урушда бла сюргюнде тюшген ачы жаралары кюйдюредиле. Къыйынлыкъ бир эсе да, хар бир энчи адамны къадарында аны кесини бояулары бардыла. Ол затны иги ангылагъан Хасан окъуучусун башха адамны бушуууна жарсыта биледи.

Бир заманда адабият бла кюрешгенле, кесаматчыла, жазыучула да, саясат башчыла да реализм деп, жашауну керти кёргюзтгенни тюзге санап, алай этигиз деп юйретгендиле. Алай суратлау адабиятны тёрелерине кёре, сюжет ызны жазыучу кеси къураргъа да боллукъду. Тенглешдирип къарасанг, суратлау чыгъармада жашауда болгъан кертиликге ушагъан затла кёпдюле. Не ол, не бу болумда адам кесин къалай жюрютюрге боллугъу жазыучуну сыфат къурау, аны андан ары ёсдюрюу, тюрлендириу мадарыды. Жазылгъан чыгъармала жашау кертиликден бир жанына кетмезча, документальный хапарлау болур ючюн, башха хунер, тарых фахму да керек болур. Хасанны чыгъармаларында жашау кертилик бла къуралгъан дуния бири бири бла бек уста байланадыла. Ол биргелик суратлау дунияны жарлы угъай, бай этгенине ким да тюшюнюрча, алай жууукъду жюрегинге.

Шауаланы Хасанны «Тузакъ» повести сюргюн темагъа жазылгъан чыгъармаланы ичлеринде энчиди. Эки къызчыкъ, Лиза бла Зубай, элни жамауаты кёчюрюлгенде, тау элде унутулуп къаладыла. Аланы аналары Фаризат, сабийлени къоншусуна аманат этип, шахаргъа базаргъа кетген эди. Аны андан ашырадыла сюргюннге. Неди башха къыйынлыкъ, ол тиширыу кёрген азапны аллында? Ёлюп кетген кёп да тынч эди. Дуния башында, къарай кетсенг, адам улуна аллай артыкълыкъла этиледиле, аланы ангылар, тюзетир онг да болмагъанлай, сыгын отуча, акъырын кюйдюре, тютюн эте, тамблагъа ийнаныуну кюл этип къойгъан. Рамазан къутхарады Фаризатны. Ол, юйюрюне келген хатаны амалсызлыгъын эр киши акъылы бла ангылап, жюрек къазауатын теренде букъдура, ийнаныу бар къадарда, жашау бошалмагъанын ангылата эди Фаризатха. Ала сюргюнде туугъан эки жашчыкълары бла туугъан жерлерине къайтып келгенде, биринчи къабартылы элде тохтайдыла. Анда таныйды Лизаны Рамазан.

Жазыучу сабийле кеслери жангыз уяннган эрттенликден башлайды жюрегинги эритип. Ол эки сабий, таматалары Зубай, къалай жашау этерге кюрешгенлерин айта, жазыучу тозурай башлагъан элни суратлайды. Ары келип, таулуладан къалгъан ырысхыны жыяргъа кюрешгенле окъуна жазыучуну хапарында бирча суратланмайдыла. Иесиз къалгъан журтдан ёлген эгешчигини къатында сюелген Лизаны алып чыкъгъан къабартылы не адам болгъанын къалай ангылагъын? Ол, ариу айтып, къызчыкъны жапсарыргъа кюреше эди. Хасан повестинде аны юсюнден къысха хапарлайды, озуп бара айтханча. Болсада ол адамлыкъны керти бети эди. Бу чыгъармада жазыучуну бек уллу жетишими повестьни жигитлерини ич дунияларын суратлауду. Халкъыбызны тарыхында энчи жерни алгъан шургулу ишни – сюргюнлюкню юсюнден сёз баргъанда, ол а тёлюден тёлюге айтыла келеди, ким да Шауаланы Хасанны «Тузакъ» деген повестинден башласын. Туугъанынг, туудугъунг да ангыларла ол заманда сюргюн деген не болгъанын, аны къыйынлыгъын, азабын, ажымлылыгъын да. Шауаланы Хасанны «Тузакъ» деген повестин окъугъандача, кёлюм бир заманда да толмагъанды, жюрегим алай ачымагъанды.