Битимлени тауча атлары эм аланы хайырлылыкълары

«Заман» газетни баш редакторуну орунбасары Аппайланы Музафар бир къауум битимни тауча атларын эм аланы саулукъгъа хайырлылыкъларын ана тилибизге кёчюрген ишин андан ары басмалайбыз.

Тукъузгю (Рябина кавказская)

Таулада битеди, терегини бийиклиги 15 метрге дери жетеди, къабугъу кюл бетли сыйдам болады. Асламысында къайын терекле бла къоншулукъда ёседи. Чапыракълары узун зугулладыла, гюллери акъладыла, бирге жыйылып, щётка маталлы жокку ёседиле. Жемишлери къызылладыла, жылтырауукъладыла, суулуладыла. Жыл сайын иги тирлик береди.

Медицинада тукъузгю терекни асламысында жемишлери бла гюллери хайырланыладыла. Аны чапыракъларында да тюрлю-тюрлю кислотала, жемишлерини ташларында жаула, гюллеринде уа кверцитин 3-глюкозид эм башха затла тюбейдиле. Битимни жемишлери аскорбин кислота Р, В, Е витаминле, каротин, сахароза, глюкоза, фруктоза, органикалы фенолкарбонат кислотала бла байдыла. Ала поливитамин сырьёча багъалыдыла. Жемишледе тюбеген органикалы затла аш орунну эм ётню тап ишлеулерине себеплик этедиле.

Халкъ медицинада тукъузгюню жемишлерин адамны ашха ачыуда, тиш кириулеге, атеросклероздан, гипертониядан ауруулагъа багъыуда хайырланадыла. Ётде кислотность аз эсе, аллай адамгъа тукъузгю жемишлени согундан чай къашыкъ бла бирин ауузланырны аллында ичиредиле.

Битимни жемишлерин мурса бла бирге да хайырланадыла (тукъузгюню 7 юлюшюне тууралгъан мурса чапыракъланы 3 юлюшюн къошуп). Ол халда хазырланнган сырьёну столова къашыкъ бла бирин исси суугъа къуюп, ичинде сууу болгъан адырда 10 минутну къайнатадыла, андан сора 4 сагъатны сууургъа къоядыла, жарым стакандан 2-3 кере ичедиле.

Мант (Лопух)

Ёсюмю 60-150 сантиметрге жетген жюрек формалы уллу чапыракълы битимди. Сабагъы тюз ёрге ёседи, мюйюшлюдю, къызгъылдым бетлиди, къалынды, жан-жанына кёп бутакъла айырады. Гюл этиучю четенлери тёгерекле боладыла, жарыкъ бетли-къызылладыла, битим июльда-августда чагъады, кеси да ёзенледен тебиреп бийик таулагъа дери хар жерде да тюбейди.

Багъыу ишде мантны чапыракълары бла тамырлары хайырланыладыла. Битимни тамырларында крахмал, эфир жаула, чайыр бардыла. Тамырладан жарашдырылгъан мазьны чачны тюшгенин тохтатыр ючюн хайырланадыла. Мантны ууакъ тууралгъан тамырларын бла жаш чапыракъларын сары жауда бла сууда биширилип жарашдырылгъан балхам (мазь) кюйген жараны терк сау этеди. Битимни тамырларындан этилген суу (настой) аш орунларында жаралары, бюйреклеринде ташлары, жел ауруулары болгъанланы багъыуда хайырланылады. Аллай суу ётлери тийишлисича ишлемегенлеге, темиреуге багъыуда да иги хайыр береди.

Мантны жаш чапыракълары неда аладан бла тамырладан этилген компрессле жиклери ауругъанлагъа, кюйген эм ачыкъ жаралагъа, темиреуге, кичиуге, берчлеге, ирин ауруулагъа къажау кюрешде хайырланыладыла. Бизни ата-бабаларыбыз да жиклери къыйнагъанланы ауругъан жерлерине мант чапыракъны тюп жанын салып байлагъандыла.

Ишхилди (Брусника)

Жайда, къышда да жашиллей тургъан, бийиклиги 20-25 сантиметрге жетген, узун тамырлы битимди. Чапыракълары ууакъладыла, къалынладыла, жылтырауукъладыла, къаралдым-жашил бетлиледиле. Гюллери аз къызгъылдым-акъ тюрсюнлюдюле, энишге айланып ёседиле. Жемишлери къызылладыла, тёгерекдиле. С витамин бла байдыла, ичлеринде кёп урлукълары боладыла, ала кеслери да къызгъылдым-мор бетлиледиле.

Ишхилди Къабарты-Малкъарны тау районларында ёседи. Ол тауланы север жанларында 2500 метрден бийикде тюбейди. Чакъгъан май-июнь айлада этеди, урлукълары уа августда-сентябрьде бишедиле.

Дарманнга битимни жетген жемишлери бла чапыракълары хайырланыладыла. Чапыракъларында тюрлю-тюрлю хайырлы кислотала, дубль веществола, флавоноидле тюбейдиле. Жемишлеринде уа бал туз, аскорбин кислотала, каротин, пектин, марганецни окиси, калий, дубль веществола бардыла.

Битимни жемишлери бла чапыракълары къайнатылып этилген суу адамны ётюн иги ишлетеди, простатит, гонорея, кёпген (отёк), артрит, спондилёз ауруулагъа къажау кюрешде ахшы болушады. Температуралары бек кётюрюлгенле шхелдини жемишлери къайнатылгъан сууну (сууугъандан сора) ичселе, аланы суусаплары иги къанады. Бал бла бирге къайнатылгъан ишхилди сууну ёпкелери туберкулёз болгъанлагъа, къан тюкюргенлеге ичиредиле. Шхелдини жемишлеринден таулула варенье, компот, чапыракъларындан а чай этедиле.

Лыбыта (Лебеда)

Жерни тымына кёре аны бийиклиги 20-90 сантиметрге дери жетеди, биржыллыкъ битимди. Сабагъы тик ёрге ёседи, жан-жанына кёп чапыракъла жибереди. Чапыракълары бир бири ызындан ёседиле, тёбеннгилери уллуладыла, огъаргъылары – гитчерекле. Битим бахчалада, мырды жерледе, суу жагъалада, жол жанларында аслам тюбейди. Аны бизни республиканы къалайында да кёрюрге боллукъду. Чакъгъан жайны экинчи жарымында этеди.

Медицинада лыбытаны тамырларындан къалгъан хар неси да хайырланылады. Алада аскорбин кислота, каротин, фосфолипидле, бетаин эм башха веществола бардыла. Ол кырдыкдан этилген сууну адам ичсе, аны чархы кючленеди, сууукъ тийип ауругъаны кетеди. Андан сора да, ол жангы жараны къанын терк тохтатады, къургъакъ жётелден, хронический бронхитден, сапрандан, жик аурууладан къутулургъа себеп болады.

Халкъ медицинада лыбытаны жаш чапыракъларындан хазырланнган салатны ёпкелери ауругъанлагъа ашатхандыла. Аны жангы чапыракъларын ууакъ туурап, жараны юсюне салып байлагъанды. Битимни урлукъларын къусалмай неда ичи къатып къыйналгъан саусузлагъа ичиргендиле.

Къара наныкъ неда зюдюр (Ежевика)

Ол бутакълары бир метр бла жарымгъа дери сюркелип ёсген ууакъ шинжили битимди. Къургъакълыкъгъа бек тёзюмлюдю – тамырлары жерге тереннге кетедиле. Бизни республиканы кёп жерлеринде тюбейди. Череклени жагъаларында, жарланы къыйырларында, агъачлада, юлкюлени тюплеринде, ачыкъ жерледе, бахча чекледе ёседи. Гюллери акъла, уллула эм бирге жоккула боладыла. Жемишлери уллуладыла, жумуртха формалыдыла, къараладыла, кеслери да асламысында бирге жокку болуп ёседиле. Андан сора да, ала татыулудула, ашаргъа бек хычыуундула, варенье этерге да аламатдыла.

Ауругъанлагъа багъыуда къара наныкъ (зюдюр) кенг хайырланылады. Аны жемишлерини, чапыракъларыны, тамырларыны да дарманлыкълары бардыла. Сёз ючюн, къара наныкъны жемишлеринде клетчатка, глюкоза, органикалы кислота, фруктоза, сахароза, тюрлю-тюрлю витаминле, пектин, дубиль эм азот веществола, калий туз, фосфор, марганец, жез, темир тюбейдиле. Чапыракъларында уа фравоноидле, танин, дубиль веществола, органикалы кислотала болгъанлары тохташдырылгъанды.

Битимни чапыракъларындан этилген чайны кёп заманны ичип тургъан адамны къаны керексиз эм заранлы затладан тазаланады, нервалары тап ишлейдиле. Аны жангы жемишлери уа адамны чархын кючлейдиле. Гюлледен бла ангинагъа (ол сууну ичерге, аны бла тамакъны чайкъаргъа да болады) къажау кюрешде хайырлыдыла.

Дугъума (Мята полевая)

Узун тамырлы, кёп бутакълы сабагъы болгъан, бийиклиги 15-45 сантиметрге жетген кёпжыллыкъ битимди. Чапыракълары жумуртха формалы зугулуракъладыла, къыйырлары быхчы ауузгъа ушайдыла – чачакъ-чачакъдыла. Гюллери ууакъладыла, шар формалы жокку-жокку болуп, чапыракъла айырылгъан жерледе ёседиле, къызгъыл неда къызгъыл-кемит (лиловый) бетлидиле. Урлукълары тёртюшер тёгерек «чертлеуюкчюкледен» къураладыла. Битим жайда чагъады.

Дугъум КъМР-ни хар къалайында да тюбейди. Талалада, агъач къыйырларында, суу жагъалада, сабанлада, бахчалада, кир-кипчикле тёгюлген жерледе ёседи. Бир-бир жерледе эфир-жау битимча себилип да ёсдюрюледи.

Медицинада дугъуманы сууукъ тийип ауругъаннга багъыуда, аурууну сынтыл этиуде, саусузну терлетиуде, къалтырау-титиреуню, жараны къанагъанын тохтатыр, суусапны къандырыр ючюн хайырланадыла.

Битимни чапыракъларындан этилген суу адамны ашха ачады, ашагъан азыгъын эритирге, аш орунну согунда кислотностьну азайтыргъа себеплик этеди. Аллай сууну адамны ичинден къан келгенин, ётгенин тохатыр, гастрит, жётел, коклюш ауруулагъа къажау кюрешде да хайырланадыла.