Битимлени тауча атлары эм аланы хайырлылыкълары

Редакциягъа ол не да бу кырдыкны, хансны, терекни аты  тауча къалай боллукъду, аланы атларын ана тилибизде чыкъгъан газетни бетлеринде басмалай турсагъыз бек ахшы иш этерик эдигиз, деп сёлешедиле.  Къауум жыл мындан алгъа, тилеклени толтура, газетни баш редакторуну алгъыннгы орунбасары Аппайланы Музафар (жаннетли болсун) талай  битимни тауча атларын эм аланы хайырлылыкъларын, орус тилде чыкъгъан китапдан ана тилибизге кёчюрюп,  газетде  басмаланнган эди. Энди уа адамла  аланы газетни электрон тюрлюсюнде  да окъурчаамал этгенбиз.

Балдыргъан (Борщевик обыкновенный)

Бийиклиги эки метрден атлайды. Къарыулу экижыллыкъ битимди. Сабагъыны ичи тешиклиди. Чакъгъан жайда этеди. Акъ гюллери салкъынлыкъ (зонтик) формада ёседиле. Урлукълары ууакъладыла, жумуртха формалыдыла. Ёзенледе, таулада да ёседи. Таулула балдыргъанны ашагъан этедиле.

Битимде сахароза, эфир жаула, кумарин, флавоноидле, кварцетин, спирт, углеводла эм башха затла тюбейдиле. Халкъ медицинада аны чапыракъларын бла тамырларын хайырланадыла. Чапыракъланы ариу жууууп, бир ауукъ заманны сууда тутадыла. Сора ичи ётгеннге ичиредиле – иги болушады. Балдыргъанны чапыракълары бла тамырлары къайнатылгъан суу а аш орун-чеги, колит, невроз ауруулагъа, артыгъыракъда къоян ауруудан къыйналгъанлагъа багъыуда хайырланылады, ётню иги ишлетеди, аурууну сынтыл этеди. Ирин, этлери кичип амалсыз этгенле да аны сюртюрге боллукъдула.

Эшек шинжи (Бодяк обыкновенный)

Ол экижыллыкъ, бийиклиги 1 метр 20 сантиметрге жетген, шинжили кёп бутакълары болгъан битимди. Чапыракълары къатыладыла, кеслери да баш жанлары шинжилидиле, гюл этерик каполлары уллуладыла. Битим июль-август айлада чагъады. Жол жанларында, тау жайлыкълада, хайырланылмай тургъан жерледе ёседи.

Дарманнга эшек шинжини тамырлары хайырланыладыла. Ала къайнатылгъан сууну саусуз ичсе, ауруу сынтыл болады, ол жараны терк сау этеди, иги терлетеди. Тамырланы ууакъ туурап, кёпчюген жерни неда жараны юсюне салып байласа, ала терк сау боладыла.

Эшек шинжини къургъакъсытылгъан сабакъларын ууакъ туурап, аны 12 граммын 300 грамм къайнар суугъа къуюп, жылы жерде эки сагъат тутадыла. Жарымышар стакандан аны кюннге юч кере ичсе, ол адамны чархын кючлейди, терлетген да этеди.

Мынгылан (Белена чёрная)

 Бийиклиги 75 сантиметрге дери жетген, экижыллыкъ, кёп сабакълы битимди. Чапыракълары жабышмакъдыла, гюллери уллудула эм ызлыкълары бла шакъы бетлидиле, бир бирлери бла чырмашып ёседиле. Битим къургъакълыкъгъа чыдамлыды, республикадан, ёзенледен тебиреп, бийик таулагъа дери хар жерде да тюбейди. Июнь айны экинчи жарымындан башлап августха дери чакъгъанлай турады.

Мынгылан бек уулу битимледен бирине саналады – алколоидлери кёпдюле. Аны бла ууланнган адамланы, малланы, жаныуарланы да психикалары бузуладыла. Оруслула: «Ты что, белены объелся?» - деп андан айтадыла. Аны жыйгъан, сакълагъан заманлада да бек сакъ болургъа, ол ишлени бошагъанлай, къолланы сапын бла тынгылы жууаргъа тийишлиди. Ол уулу ханс юйлени къатларында, кир-кипчик тёгюлген, малла отлагъан жерледе ёседи. Аны не мал, не жаныуар ашамайды.

Медицинада мынгыланны чапыракъларын бла урлукъларын солуу эм ашны эритиучю органлары сууукъ болуп, къалтырагъанларын тыялмай ауругъанлагъа багъыуда хайырланадыла. Аны чапыракъларындан этилген порошок огъаргъы солуу органлары астмадан ауруп къыйналгъанлагъа багъыуда хайырланылгъан «Астматол» дарманнга къошулады. Битимни урлукъларындан этилген жау а жел эм падагра аурууладан къыйналгъанланы инжилгенлерин азайтыр ючюн хайырланылады.

Жанжюрек (Валериана лекарственная)

Бек алгъа битимни таулу халкъда жюрюген атыны магъанасын ангылатайыкъ. Ол жан эм жюрек сёзледен къуралгъанды, кеси да жюрекни жаны деген магъананы тутады. Дагъыда, башха тюрлю айтханда уа, жанжюрек адамны жюрегини тийишлисича ишлерине болушхан дарманлыгъы болгъан кырдыкды. Кеси да кёпжыллыкъ битимлени санына киреди, бийиклиги 1-1,5 метрге жетеди. Гюллери акъладыла эм ууакъладыла, ариу ийислидиле. Урлукълары жумуртха халлы ууакъладыла. Битим июньдан августну ахырына дери чагъады.

Медицинада жанжюрекни тамырлары хайырланыладыла, ала къургъакъсытылсала, къаралдым-мор бет аладыла. Бирсилеге ушамагъан энчи ийислери барды. Битимни тамырларындан этилген препаратла нервалары, жюреклери, аш орунлары эм чегилери онгсуз этгенлени, бронха  астмадан, къоян ауруудан, мигреньден, тахикардиядан эм бир-бир башха  аурууладан къыйналгъанланы инжилиулерин азайтыр ючюн хайырланыладыла.

Жанжюрекни жууулуп, тазаланнган эм ууакъ тууралгъан тамырларыны бла сабакъларыны 10 граммын 1 стакан исси суугъа къуядыла эм аны, сууу болгъан бир башха адыргъа салып, 15 минутну къайнатадыла эмда эки сагъатны сууургъа къоядыла. Ызы бла сюзюп, тахикардиядан ауругъаннга столова къашыкъ бла бир-экисин кюннге 3-4 кере ичиредиле.

Чырмауукъ (Вьюнок полевой)

Къабарты-Малкъарны ёзен районларындан тебиреп, 1500 метр бийикликлери болгъан тауларына дери хар жерде да ёседи. Жерде сюркелип ёсгенден сора да, буруулагъа, бийик ёсюмлю битимлеге чырмашып ёсерге ёчдю. Гюллери бокал формалыдыла, акъ, жарыкъ-къызгъылдым бетлидиле, тамырлары тереннге кетедиле. Аны себепли ол къургъакълыкъдан къоркъмайды. Урлукълары жалпакъ тёгерекледиле. Бахчаладан бек къыйын къурутулгъан заранлы хансладан бирине саналады. Къалайда, къаллай жерде да ёседи. Июньда чагъады.

Медицинада аны чапыракълары эм тамырлары хайырланыладыла. Алада ичи къатхан адамгъа терк окъуна болушурча глюкозидле бардыла. Аны бла бирге чырмауукъда къанны къалын этген вещество, Е витамин эм башха тюрлю хайырлы  затла тюбейдиле. Ала жараланы сау этерге, къанны тохтатыргъа, аурууну сынтылландырыргъа жарайдыла. Заранлы хансны къургъакъ чапыракълары сууда къайнатылып этилген раствор чапырыу темреу, кичиу, ирин аурууланы къурутуугъа себеплик этеди. Хансдан этилген сокну ёпкелери туберкулёз, атеросклероз эм бир къауум башха аурууладан ауругъанлагъа бередиле.

Былайда бир затны эсде тутаргъа тийишлиди: чырмауукъдан этилген дарманланы жаланда врач бла кенгешип хайырланыргъа керекди.

Гелендир (Петрушка огородная)

Бийиклиги 5-10 сантиметрден кёп болмагъан битимди. Тамырлары саргъылдым-акъдыла. Июнь-июль айлада чагъады. Гюллери ууакъладыла, жашил бетлидиле, салкъынлыкъ формада бирге жыйылыпдыла. Кеси да культура битимге саналады – себилип ёсдюрюледи. Урлугъу ууакъды, жашил-мор бетлиди. Битим аш-азыкъ хазырлагъанда хайырланылады.

Медицинада чапыракълары, тамырлары, артыкъда бег а урлукълары уллу магъананы тутадыла. Гелендирни чапыракъларында эфир жаула, каротин, В1, В2, К, РР витаминле, калийни, магнийни тузлары, темир, инулин, флавоноидле, гликозидле тюбейдиле. Андан этилген препаратла сууукъ ётюп ауругъанлагъа багъыуда, аурууну сынтыл этиуде хайырланыладыла, урлукълары уа бюйрек, жюрек, деспепсия, цистит, простатит эм бирси ауруулагъа жарайдыла.