Атларын эсибизде тутабыз, ёхтемлик бла сагъынабыз

Бу материалны биз бюгюн, малкъар халкъны айтхылыкъ инсанларыны хурметлерине жоралап, жангыдан окъуучуларыбызны эслерине салыргъа излегенбиз. Абайланы тукъумларыны ахшы келечилерини юсюнден тинтиулени 2009 жылда философия илмуланы доктору, профессор Эфендиланы Салих басмалагъанды, кесини энчи излемлерини, оюмларыны мурдорунда.  Аны себепли бу тарых магъаналы материал бютюн сейирди, ол жаны бла аслам соруулагъа жууапды.  

Мен Шахмырзаланы Саид бла 1958 жылда танышханма. Ол фольклор материалла жыяргъа Кёнделеннге келген эди. Мен а элни орта школунда окъуу бёлюмню таматасы болуп ишлей эдим. Устазланы отоуунда олтуруп тургъанымлай, ол кирип келгенде, мен жеримден арсарсыз ёрге туруп саламлашама. Къонакъны диваннга олтуртхандан сора ол сёзюн былай башлады: «Мен Шахмырзаланы Саидме, бери фольклор материалла жыяргъа келгенме. Къарт адамла бла тюбеширге керекме. Ала кёп затны биледиле, тынгылы хапар айталлыкъдыла. Фольклор материалланы бусагъатда жыймасакъ, артда кеч боллукъду. Мен бу ишни Кёнделенде башларгъа сюе эдим. Бу малкъар эллени бек уллусуду. Мында жашаулары келген къартла, тиширыула да кёпдюле».

Ол манга оннга жууукъ тукъумну кёргюзтеди. «Была къайда жашагъанларын билмейме, - деди. – Манга болушсанг эди». Бир кесек мычыгъандан сора Шахмырза улу былай сорады: «Сен кимладанса?» «Мен Эфендиладанма, атым Салихди». Дагъыда: «Кимни жашыса?» - деп сорду. «Ибрагимни», - деп жууап бердим. Атамы атын айтханымда, ол бек сейир этген эди. Сора Саид: «Мен Эфендиланы уста таныйма, сени атанг арап тилни иги билген адам эди, - деди. - Кеси да ол эртте ёлгенди». Мен а: «Атам мен туугъунчу ёлгенди», - дедим. Дагъыда былай сорду: «Мен жангылмай эсем, сени ананг Огъары Чегемденди». «Хау, ол сауду, Мусукаланы тукъумданды», - деп жууап бердим. Шах­мырзаланы Османны жашы болгъанын айтып, Саид мени къучакълады да, былай деди: «Биз жууукълабыз. Мен Думала элде туугъанма. Сен а эгечден туугъанса, биз къысха жууукълабыз». Малкъар халкъны нарт сёзлерин, акъыллы оюмларын, этнический культурасын иги билген, аланы жыяргъа да кёп къыйын салгъан Шахмырза улу бла мен алай танышхан эдим.

1961 жылда Азербайджанны С.М. Киров атлы къырал университетини философия кафедрасыны аспирантурасына кирген эдим. Ары кирирге экзаменле бергенимден сора Бакудан Нальчикге къайтама. Радиокомитетде Саидге тюбеп къалама. Биз жарыкъ саламлашабыз. Ол хар заманда да манга бек иги болуучу эди, эгечден туугъан деген болмаса, атымы да айтмаучу эди. «Юйде уа къалайсыз, школугъузда уа не жангылыкъ барды?» - деп сорду. «Мен энди школда ишлемейме, - дедим. – Аллах айтса, юйде хар зат да тапды, анабыз да аягъы юсюндеди. «Школда уа нек ишлемейсе?» - деп сорду. «Аспирантурагъа киргенме, конкурсдан ётгенме, кёп турмай Бакугъа къайтырыкъма», - деп жууап бердим. Сора ол манга былай деди: «XIX ёмюрню 70-чи жылларында эки таулу тиширыу Тбилисиде окъугъандыла. Ала Абайаланы Ханифа бла Шакъманланы Фуза эдиле. Окъууларын бошагъандан сора экиси да Бакуда жашагъандыла. Аланы юслеринден биз бир зат да билмейбиз. Аладан бири азербайджанлыгъа эрге баргъанды деп эшитгенме, экинчиси уа кимге баргъанын билмейме. Эгечден туугъан, аланы юслеринден бир зат билирге кюреширинги бек тилейме. Бизни халкъыбызгъа аны уллу магъанасы барды. Мен санга аны борч этеме. Архивлеге къара, аланы юслеринден материалла жыйышдыр, къарт адамлагъа, университетде бла Азербайджанны Илмула академиясында алимлеге сор. Ким биледи, Абайланы Ханифаны бла Шакъ­манланы Фузаны Бакуда жашагъан сабийлерин неда туудукъларын табаргъа боллукъса. Табаргъа кюреш. Сен ол затны этсенг, бизни культурабызны историясына уллу зат къошарыкъса».

Бакугъа келгенимлей окъуна, университетде бла академияда кёп алимледен соруп башлайма, бир къауумла аны окъуучулары окъуна болуп тургъандыла, Ханифа-ханумну - Меликованы иги биле эдиле, эслеринде тута эдиле. Кёпле уа ол кърым татарлы, башхалары уа осетинли суннгандыла. Мен алагъа: «Абайланы Асланбекни къызы Ханифа малкъарлы тиширыуду, Огъары Малкъарда туугъанды. Абайлары малкъар халкъны арасында белгили бий тукъумладан бирлеридиле», - дейме.

Азербайджанны къырал архивинде бек сейирлик материалла табама. Абайланы Ханифа Гасанбек Зардобиге (Меликовха) эрге баргъанын да билеме. Г. Меликов МГУ-ну естестволу-история факультетин бошагъанды. Андан сора ол Бакугъа къайтханды. «Вечерний Тифилис» деген газетде эки къыз – муслийман тиширыула Святой Нинаны окъуу  юйюн бошагъанларыны юсюнден билдириуню окъугъанды - бири Абайланы Ханифа, экинчиси уа Шакъманланы Фуза. Газетде аланы ата-аналары келмейдиле, биз бу къызланы ишге тохташдыралмайбыз деп жазыла эди. Святой Нинаны - Манана Орбелианини огъурлулукъ обществосуну советини председатели алай жазгъанды.

Аны окъугъанлай окъуна, Гасанбек, аз да мычымай, фаэтоннга минип, Тифилисиге атланнганды. Святой Нинаны пансионатына келгенлей, былай соргъанды: «Абаева Ханифа къайдады?» Анга: «Мындады, бусагъат чакъырайыкъ», - деп жууап бергендиле. Жаш къыз чыкъгъанды. Ол заманда анга 17 жыл бола эди. Акътерекча субай, узун бойлу, ариу, къаракёз къыз. Гасанбек аны кёргенлей окъуна жюрегинде сюймекликни оту жанады. Ичинден былай дейди: «Мен кесиме эрттеден излеген жулдузну тапханма». Сора былай сагъыш этеди: «Бу мени къадарымды. Табийгъат быллай ариулукъну къалай жарата болур? Мен кёзюмю айыралмай, анга кёпге дери къарап турама, дунияда кесимден насыплы адам болмагъан сунуп. Нечик иги болду газетде бу билдири­уню окъугъаным». Гасанбек Меликов бла Абайланы Ханифа ма алай танышхандыла.

Адамны къадары бек сейирликди. Сюймекликни кесини жашырынлыкълары бардыла. Бирде кесин да кёрмегенлей, къызны атын эшитип, адам жюреги бла сезеди. Ол тынчлыгъын тас этеди, жаны къыйналады, жюрегине от киреди. Ёмюрде да къадарын аны бла байламлы этер ючюн адам кесини жулдузун алай бла излеп башлайды. Гасанбек Зардоби Ме­ликов аллайладан бири болгъанды.

Гасанбек Ханифагъа аны бла, быллай билимли къыз бла, бир юйюр къураргъа мураты болгъанын, Бакудан да аны ючюн келгенин билдиреди. Анга иги тынгылагъандан сора Ханифа угъай демейди. Гасанбек Фузаны да Ханифа бла бирге алып кетеди. «Мен сизни мында къоярыкъ тюйюлме - дейди. - Сизге къайгъырлыкъма, сизге болушурукъма, сизни атып къоярыкъ тюйюлме. Экигиз да узакъ тау жерденсиз, тенг къызласыз, Святой Нинаны пансионатында он жылны бирге окъугъансыз. Фуза, сен мени бек жууукъ адамынга сана. Мен сени жангызлай къоярыкъ тюйюлме». Ол затланы барысы да Гасанбек Меликов уллу билими, адепли, огъурлу адам болгъанын кёргюзтедиле.

Бакугъа келгенлеринден сора 1872 жылда Гасанбекни бла Ханифаны тойлары болады. Ханифа кесини эри Меликовну тукъумун жюрютюп башлайды. Бир ненча айдан сора уа Фуза Бакуда жашагъан билимли эмда белгили Ибрагим Джанаевге эрге чыгъады, аны миллети дюгерли болгъанды. Билимли эки таулу къызны къадарлары алай къуралгъанды.

Абайланы Асланбек къызы Ханифа окъуп, билим алырын сюйгенди. Ол заманда таулу тиширыула окъумагъандыла. Ханифа бла Фуза Тифилисиде Святой Нинаны пансионатында окъугъан биринчи муслийман къызла болгъандыла. Аланы 1862 жылда ары Абайланы Асланбек кеси элтгенди. Ол заманда къызлагъа жетишер жыл бола эди.

XIX ёмюрде Огъары Малкъарда Шканты элден фахмулу адамла чыкъгъандыла. Абайланы Асланбек, Мусост, Солтанбек, Ханифа кибикле малкъар халкъны культурасын айнытыуда уллу магъананы тутхандыла. Былайда XIX ёмюрде россейни алчы кёз къарамлары болгъан билимли адамлары тау халкъланы билим алырларына болушханларын, кеслери юйретген жангы адамла башхала бла бирге жамауат-политика эм культура жашаугъа къатышырларын сюйгенлерин белгилерге керекди. Нек дегенде, «Аланы юслери бла, - деп жазгъанды Я.М. Неверов, - жахил Кавказ кесини жангызлыгъындан чыгъарыкъды эмда Европаны ниет жашаууна къатышырыкъды. Бизни борчубуз аланы битеулю адам улуну юйюрюне къарындаш сюймеклик бла алыргъады, ол сюймекликни багъалай билирге аланы къолларындан келликди».

Абайланы Мусост малкъар халкъны биринчи тарыхчысыды. 1911 жылда «Мусульманин» деген ат бла Парижде чыкъгъан журналда аны «Балкария» деген статьясы басмаланнганды. Ол малкъар халкъны тарыхында биринчи илму статьяды. Анда Мусост Малкъарны табийгъат-география болумуну юсюнден, беш да тау элни халкъыны саныны, эл мюлк жюрютюуюню юсюнден тынгылы жазгъанды. Аны статьясыны хайырындан Европа малкъар халкъны эмда аны этнический культурасыны юсюнден билгенди. Статья малкъар халкъны геокультурасын кенгертиуде уллу магьананы тутханды. Биттирланы Тамара халкъны ырысхы-культурасыны тамашалыкъ юлгюлерин жыйыу айтып болмазча уллу магъананы тутханын Абайланы Мусост ангылагъаныны юсюнден жазгъанды. Ол къарачайлыланы бла малкъарлыланы этнография эсгертмелерин кёргюзтюу жаны бла уллу иш этгенди. Грузияны Джанашиа атлы история музейинде 1908 жылда Абай улу Кавказ музейни этнография бёлюмюне берген экспонатла сакъланадыла. Ол музейге кийимлени, юй адырланы, эл мюлк кереклени экспонатларындан эки жыйырмасы болгханын коллекцияны бергенди.

Абайланы Асланбек орус тилде билим алгъан биринчи малкъарлыды. Андан сора ол Кавказ-тау полуэскадронда лейб-гвардияда, артда уа императорну конвоюнда къуллукъ этгенди. Мусост Петербургда орус интеллигенцияны белгили адамлары бла бирге тургъанды. А.С. Пушкин, В.И. Жуковский, ол заманда Россейни айтхылыкъ музыка къуллукъчусу А.Ф. Львов бла кёп кере тюбешгенди, кеси да Львовну «бегирек да кёз-къулакъ болууунда» тургъанды. Орус культураны бла илмуну башха къуллукъчулары да анга ол кёзден къарагъандыла. Абайланы Асланбекни кёз къарамы Петербургну билимли адамлары бла бирге къуралгъанды. Муслийман тиширыулагъа билим берирге керек болгъаныны юсюнден сёзню да ол бек алгъа андан салгъанды. Ханифаны бла Фузаны Тифилисиде Святой Нинаны пансионатында окъурларына эркинлик да ол алгъанды, ала анда он жыл окъугъандыла. Бу зат а Ас­ланбекни алчы кёз къарамлары болгъанына шагъатлыкъ этеди. Малкъар халкъны тарыхында Ханифа бла Фуза пансионатда орус тилде билим алгъан биринчи тиширыуладыла.

Асланбекни эки жашы болгьандыла - Солтанбек бла Къайтукъ. Солтанбек малкъардан чыкъгъан биринчи скрипкачыды. Ол XIX ёмюрде орус культураны белгили адамлары бла шагъырей болгъанды.

Солтанбек фахмулу адам болуп туугъанды. Музыкагъа аны уллу фахмусу болгъанды. Аны юсюнден 1859 жылда крайны Тифилисиде «Кавказ» деген ат бла чыкъгъан ара газетинде Ставропольну гимназиясыны директору Я.М. Неверов: «Къаллай кючлю адамды», - деп жазгъанды.

1862 жылда Петербургда Россейде биринчи консерватория ачадыла. Солтанбек, ары кирип, окъургъа мурат этеди. Окъургьа алыр ючюн экзаменле консерваторияны эркин, жарыкъ мекямында бардырыладыла. Ол жыл 31 августда аты махтау бла айтылып тургьан, айтхылыкъ скрипка - виртуоз Генрих Венявский узакъдан келген таулу жашдан экзамен алады. Консерваториягъа киреме деп келгенледен бу аламат устаны ыразылыгьын алгъан къайсы скрипкачыгъа да, бютюнда ахшы музыка хазырлыгъы болмагъан, экзаменнге да кесини скрипкасы болмай келген тау адамына уа бек уллу сынау эди. Г. Венявскийни: «Сизни скрипкагъыз а къайдады?» -деген соруууна Солтанбек былай жууап бергенди:

- Мени скрипкам жокъду.

- Сора къалай согъарыкъсыз да?

- Фортепианону юсюнде скрипкала кёпдюле мында.

Венявский, аладан бирин алып, Солтанбекге береди.

- Согъугъуз. Ол а анга былай жууаплайды:

- Угъай, сиз согъугъуз, ызы бла уа мен сиз сокъгъанны къайтарырма.

Венявский иги да къыйын пассажны согъады. Абай улу, аз да жангылмай, аны къайтарып согъады. Экзаменатор андан да къыйнын согъады.

Солтанбек, аз да абызырамай, аны да толусунлай къайтарады Ноталаны билемисе деген соруууна уа, ол былай жууап береди:

- Ноталанымы? Угъай, билмейме, алай мен музыка макъамны терк окъуна къагьып алама.

Абайланы Солтанбек консерваториягъа алай бла алыннганды. Ырысхы жаны бла къыйналыргъа тюшгени себепли ол, консерваторияны бошамай, юйге къайтханды.

Абай улуну кичи жашы Къайтукъ Лорис-Меликовскийни ремесло училищесин бошагьандан сора паровозну машинисти болуп ишлегенди.

Ханифа, Абайланы Мусостну къарындашыны къызы, Меликов Гасанбекге эрге баргъандан сора, Мусост алада къонакъда терк-терк бола тургъанды. Ол заманда Бакуда «Каспий» деген газет чыкъгьанды. Аны редактору Марданбек Топчибашев болгъанды. Ол Ханифаны тамата къызы Перини эри эди. «Каспий» газетде Мусост «Горец» деген псевдо­ним бла кёп статьяла басмалагъанды.

Мусостну жангыз бир жашы болгъанды - Исмайыл. Атасы ол врач болурун сюйгенди. Ол заманда малкъарлыланы арасында врачла болмагьандыла. Таулада адамла терк-терк ауругъандыла. Белгилисича, жугъуучу ауруула, бууала, дагъыда башхалары кёп тюбегендиле. Атасыны оноуу бла Исмайыл Санкт-Петербургда аскер-медицина академиягьа окъургъа киргенди. Эки жылдан сора Киевни университетине кёчгенди, аны врач-бактериолог усталыкъ алып бошагьанды. Ол заманда Киевни коммерция университетинде Моллаланы Исхакъны тамата жашы Таусолтан  да окъугъанды.

Исхакъ Мусостну иги таныгъанды, бир бирлери бла тенглик жюрютгендиле. Артда аланы жашлары да шуёхла болгъандыла. Исмайыл аты айтылгъан врач болуп, кёп адамлагьа жарагъанды. Тау элледе саусузлагъа къарап айланнганды. Ол, кесини халкъына къуллукъ эте, адамланы арасында уллу жарыкъландырыу иш бардыргьанды. Ала бла ушакъ этгенди, ауруула къайдан чыкъгьанларыны, ала къалай бла жукъгьанларыны сылтауларын ангылатханды.

Жыйырманчы жыллада ол кесича бир оюмну тутхан Аппайланы Исмайыл бирге къарачай эм малкъар школлагьа окъуу китап жарашдыргъанды. Ктапларына ала былай атагьандыла: «Бизни кючюбюз – бизни жерибиздеди».

Абайланы Исмайыл хар затдан да иги ангглауу болгъан, уллу билимли врач эди. Анга 1911 жылда Парижде «Мусульманин» деген журналда орус тилде  "Вопросы о здоровье» деген статьясы басмалагъаны да шагъатлыкъ этеди. Анда ол жугъуучу аурууланы чыгьыуларыны сылтауларын, башхача айтханда, бактериологияны терен ачыкълагъанды эмда халкъны арасында медицина-санитар билимни кётюрюрге кереклисини юсюнден сорууну салгъанды.

Революциядан сора Абайланы Исмайыл медицина учрежденияда да ишлегенди. Округ больницапы баш врачы болгъанды, Нальчик шахарны медицина-санитар бёлюмюне таматалыкъ этгенди, облисполкомну члени болгъанды. Бир ненча жылдан сора уа Махачкъалагъа кёчюп, врач-бактериолог болуп ишлегенди. Таулада ауругъан атлагъа бакъгъан заманда, кесине да аладан ауруу жугъуп, кёп да бармай ёлгенди.

Аны гуманист эм огьурлу ишини эмда адамлыкъ ышанларыны, ким бла да бир тилли бола бнлгенини, ниет жаны бла чомартлыгъыны, адамла бла сёлешиуде уллу культурасы болгьаныны юсюнден аны иги таныгъан жазыучу Л. Аргутинская кесини эсгериулеринде айта, былай жазгъанды: «Ол, билимли профессионал врач болгъандан сора да, уллу культурасы болгьан огъурлу адам эди. Исмайыл Мусостович кесин кётюрмеген, ким бла да ачыкъ сёлеше билген адам болгъанды, аны ол ышанлары уа кимни да кесине тартхандыла, кеси бла сёлешгенлени барысын да къууандыргъанды. Аны бла сёлешиу керти да къууанч эди. Ол чырайлы, субай санлы, чынтты интеллигент эмда кесини халкъыны бек аламат тёрелеринде юйреннген тау адамы эди. Исмайыл мени эсимде аллай адам болгъанлай къалгъанды».

Атасы бла жашы малкъар халкъны культурасыны тарыхында уллу ыз къойгъан адамла болгъанларын белгилерге керекди. «Мусульманин» деген белгили журналда ала басмалагъан статьяланы хайырындан Европаны кёп халкълары малкъар миллетни маданиятыны тарыхы бла шагъырейленнгендиле.

 Баргъаны боллукъду.