Алмостула жокъ эселе, аланы юслеринден хапарла халкъда нек жюрюйдюле?

Алмосту жаныуармыды, адаммыды? Аны юсюнден даулашла бюгюн да барадыла. Кёп тюрлю миллет  литературада, артыгъыракъда фольклорда, анга тюберге боллукъду. Аны барлыгъына малкъар халкъ да ийнаннганды. Биз анга шагъатлыкъны аны таурухларында  табабыз. Журтубайланы Махти жарашдыргъан «Къарачай-малкъар мифле» деген китапда алмостуланы юслеринден толу окъургъа боллукъду. 

Бизни ата-бабаларыбыз буруннгуда алагъа, нартланы хатерлерин этип, юйледе ашны башындан алып, юлюш къойгъандыла. Ол барып, аны ашагъанды  деген хапарла жюрюйдюле. Ашап, тоюп, кёлю жарыса, алгъыш этгенди, дейдиле. Аны алгъышы, къаргъышы да къабыл болгъандыла. Бир жол атын букъдургъан биреу аны бла тюбеген   хапарын айтхан эди.

-Шахар жашаудан эриксем, таулагъа барып, андагъы шуёхларымы кёрюрге бек ашыгъа эдим. Жолда-къолда аз тюрлю затха тюбемейсе. Бирде дорбунда, от къатында, бирде уа къойчуну къошунда, жангы чалыннган бичен ийис этген жерде къалыргъа да тюшеди. Ол кечеледе ушакъ нёгерлерим аллай хапарла айтыучудула, къан басымынг кётюрюлюрча! Асламысында ол хапарланы жигитлери алмостуладыла. Мен ангылагъаннга кёре, аны бла тюбешиу артыкъ жарыкъладан тюйюлдю. Ол  терк окъуна кёрюнюп, жокъ болуп къалады. Адам жаланда къоркъургъа жетишеди. 

Бир кере шуёхум Халим, жашы Тимур, мен да жолгъа атланабыз. Бир жерге жетгенибизде, тохтайбыз да, андагъы дорбунда къош салыргъа дейбиз. Арлакъда шаудан да барды. Халим былайда аны уллу атасы Хасан къойланы кютюп туруучусун айтады. Ма былайда ол алмосту юйюрге да тюбегенди…

Бир терк жокъ болуп къалгъан эдиле

- Иш кюз артында болгъан эди, - деп башлады Халим кесини хапарын. – Аппам къой сюрюуню дорбуннга  урады да, от тамызады. Челек алып, суу келтирир мурат бла шаудан таба тебирейди. Къарангы эди. Дорбунда къойладан сора дагъыда эки уллу лохпай ит да къалады. Тышындан келген ким болса да, итле сюрюуге хазна жанлатмагъандыла. 
Суу алып къайтып келе, аппам жана тургъан отну жанында бир къауум адам эслейди. Ала  отха жууукъ туруп, жылына тура эдиле. Къарт элден адамла тюшюп, кече къалыргъа къайтхан суннганды. Ол заманда итле бир кере да юрмегенлерине сейир этип, жууугъуракъ баргъанды. Ала кёрмей, сезмей бир жан да къойла таба барыр амалы жокъ эди. Аппам алагъа жанлагъанда, юч тюклю эр кишини эслегенди. Тиширыула да бар эдиле, ала да тюклюле, узун чачлары бла. Была тиширыула болгъанларын ёшюнлери  билдире эдиле. Аланы араларында ёсюмлери алашаракъ, тюкле басхан тёртеуленни да кёреди. Баям, ала сабийле эдиле.

 Аппам, алагъа жанлап, кимле болгъанларын, къайдан келгенлерин сорургъа дегенлей, битеу санлары къурушуп, ичин къоркъуу алып, тургъан жеринде  сюелип къалгъанды. Къолунда челеги да жерге тюшюп, ичинде сууу да тёгюледи. Бир такъыйкъадан ала къалай тюрлю жокъ болуп къалгъанларын аппа ангыламай къалгъанды. Ол эсин жыйып, от таба атлагъанында, итле от жагъада  жатып, къартны къолларын жалыныулу жалай башлайдыла. Къойла да, бирге къысылып, сюеле эдиле. Итле да, алгъыннгы халлерине келалмай, бир кесек туруп, андан сора къарангыгъа къарап, юредиле.

 Баям, кёзюме кёрюннгенди бу иш деп, Хасан дорбуннга къарап, алгъаракъда биширген гыржынлары да бу сейирлик адамла – алмостула  бла бирге жокъ болгъанларын эследи. Агъач чалдишледе сууу саркъа тургъан бишлакъ да жокъ. Бичен жайылгъан жерде уа бишлакъ ургуланы кёрдю къарт. Тышында тагъылгъан къакъ  этни да тапмады. «Была алмостула кёре эдим», - деп энди тюшюндю. Сабийлигинден бери эшитип тургъан хапарларыны кертилигине  тюбегенин ол энди ангылады. Дагъыда, шауданнга барып, суу алып келирге базынмай, ол кече къарт ушхууурсуз къалгъанды. Айран ичип, отха да отун атып, ушкокну да жерлеп, къарт къауалын къучакълап, жукъларгъа кюрешгенди…

Бу иш урушха дери болгъанды. Урушну кезиуюнде окъ, топ таууш, баям, алмостуланы къоркъутуп, ала тереннге кетгендиле. Андан сора да, малкъарлыланы туугъан жерлеринден кёчюрюп, таула иесиз къаладыла. Халкъ жашагъан жерине жыйылгъанында, алмостула да къайтадыла...

Таулада тюбешиу

-Тенгиме жукъа, сыйдам ташла керек боладыла, юйюнде от жагъасын, къабыргъаларын да жасарча. Уллу, ауур машина бла таулагъа тебирейбиз. Элли жашла бла сёлешип, аладан алтысы, хакъларын тёлесек, сагъат ючге  улоуну аллай ташладан  толтурургъа дейдиле. Кюз артында таулада болмагъанча зауукълу кезиудю. Хауаны тазалыгъы бла женгиллиги шашдырып къояды. Мен артмагъымы, сурат алгъан аппаратларымы, башха кереклерими да алып, бийикден акъгъан чучхургъа тебирейме. Аны тёгереги уллу ташладан топпа-толуду, суу аланы юслери бла къуюлады. Мен баргъан къолну бийиклиги юч жюз метр болур, ары миннген а  алай бош иш тюйюлдю. Аны башында сейирлик суратла алыр онг барды, ол Бызынгы аууздады. Айтханларына кёре, чучхур  шаудандан башланады. Ары баргъан эди мени шуёхуму аппасы, алмостулагъа тюбеген Хасан.

 
Ары чыгъып къараргъа деген муратым эрттеден бар эди. Аны башындан акъгъан таза суу къызны эшмелерича кёрюнедиле. Тюбюне жете келгенинде, башындача болмай, тынч агъады. Аны жаны бла ёрге баргъан тынч тюйюлдю. Эки жюз метрни чыкъгъан болурма. Былайда бир сейирлик шошлукъ барды, тёгерег а сууланнганчады. Чучхурну бийикден акъгъан тауушу болмаса, эшитилген таууш жокъду.

Бир заманда мени огъары  жанымдан, жаныуарны ичинден чыкъгъанча, бир къужур къычырыкъ эшитеме. Къабан иш болур деп келеди кёлюме. Олсагъат таууш да тохтайды. Жюрегиме къоркъуу тюшгенликге, артха къайтыргъа  сюймейме, алгъа барама. Былайда ёсген къалын кырдыкны, гитче терекчиклени ичлери бла жырып, чучхурну башына жетергеди муратым.  Ары бир отуз метр къалгъан болур деп оюмлайма. Аз заманчыкъдан  чучхурну чыкъгъан жерин, аны энишге акъгъанын да суратха алырча онг боллукъду.

Суу ташланы юслери бла жууукъдан-жууукъ барама. Чучхурну акъгъан тауушундан сора да, биягъы бир жаныуар къычырыкъла келедиле. Тохтамайма. Бир кесекчикден суугъа къолум бла жетерге боллукъма. Нек эсе да, къайдан эсе да келген бир сейир къоркъуу ичими алады. Аякъларым бла къаты жерде бармай, бусагъат терен къолгъа жыгъылып кетерикчама. Аз-аз атлай, алгъа барыргъа кюрешеме. Алай тынгысызлыкъ бла къоркъуу уа ичими саулай  бийлегендиле. Тохтайма. Къоркъууум уллая  барады. Артхаракъ турама. Тынгысызлыгъым кетгенча болады. Биягъы алгъа атлам этерге кюрешеме, алай жюрегими алгъан къоркъуу къоймайды.

Олсагъат, юсюне башындан акъгъан суу къуюлуп, ташланы артындан бир деменгили, кёк бетли адамны, жаныуаргъа да ушагъан бир затны кёреме. Кёз къыйырлары бла манга жютю къарайды. Аны къолунда таякъмы, сюекми, бир зат а бар эди. Аны эсгералмайма. Къолундагъын, ашыкъмай, бир жанына быргъап, женгил, тынч- тынч атлай, ёрге , къургъагъыракъ жерге тебирейди. Циркдеги акробатла кибик, адамгъа, жаныуаргъа да ушагъан зат юч-тёрт кере созулуп, тауну башына жетеди. Сора мени таба угъай, артха, тёгерекге да къарап, башындагъы къаяланы артларында жокъ болады. 

 Аз-аздан мени санларыма жашау къайта башлайды. Чучхур болмагъанча къаты таууш этип акъгъанча кёрюндю, тюбюнден а ташладан толу машинаны тауушу эшитилди. Машинаны сигналы терк-терк эди. Энишге тюшюу керек, юйюме тебирейим!

Алмосту бла алай билмей тургъанымлай тюбеп къалгъаныма абызырап, ол мени сау къойгъанына да асыры къууаннгандан, энишге атылама. Къолларымы тереклеге тырната, ташлагъа аякъларымы ура, къаялагъа тийсем, сыртымдагъы рюкзаг а, мени  сакълагъанчады. Боюнума тагъылып тургъан фотоаппарат а, бир бош затча, ары-бери чайкъалады. Аны болгъанын а ахырысы бла да унутуп къойгъанма. Ол эсиме заманында тюшсе эди, жашауумда бек сейирлик, багъалы да суратны алдырлыкъ эдим, алай…

 
Жыл бла жарымдан биягъы чучхургъа барама. Ол жол жашым да биргеме эди. Башындан акъгъан суу кюнде тейри къылычны хар тюрсюнюню бетин ала эди. Суу бирге жыйылгъан жерде бир акъ сюекни эследик. Нёгерим  аны къолуна алады да, ангылайбыз ол жаш къабанны сюеги болгъанын. Баям, аны энишге башындан акъгъан суу келтиргенди. Алмостугъа  тюберден алгъа мен ол жарлы жаныуарны ахыр къычырыгъын эшитген болур эдим. Мен башына жан атханымда, алмостуну аны ашай тургъан кезиую болур эди. Алмосту, кертиси бла да, жаныуар болса эди, ашай тургъанын къоюп кетерик тюйюл эди!..