Шимал Буу

Север полярный  гюренни  огъары  жанында  халал  хайыуан  болуп шимал буудан уллу жокъду. Северде  жашагъан халкъланы эпосларыны, жомакъларыны, нарт сёзлерини, жырларыны, хапарларыны асламысында  буу баш жерни  алады, аламат хайыуанча, акъыллы  жаныуарча, ырысхыны, байлыкъны мурдоруча кёргюзтюледи. Кертиси бла да алайды. Северде жашагъан чукчаланы, корякланы, ненецлени, эвенклени, эвенлени, энцлени, юкачирлени  эм башха ууакъ миллетлени  жашаулары, ишлери да бу хайыуан  бла  байламлыды. Тюрк тилли бу халкъланы бир - бирлери  шимал  буугъа карибу дейдиле. Бу малны тюгю къаралдым - морду. Ол себепден атагъандыла  анга карибу (къарабуу) деп. Ол ат Север Американы север буз океанны жагъаларында  жашагъан  халкъланы  араларында  жюрютюледи.  Кийик  север  буула  сюрюуле болуп  жашау  этедиле. Ашлары-ягельди (кладония тукъумлу габу). Къыш  айлада  буу тукъум  габу кёп  болгъан  жерлени излей, буу сюрюуле узакъ жолланы  къыдырадыла, гышмылары  бла  къарны  къазып, чучхуп, габуну тапхынчы  излейдиле.

Эркек, тиши бууланы да аламат ариу мюйюзлери  бардыла, мюйюзле  жыл сайын тюшедиле, аланы орунуна жангылары бек терк ёседиле. Бу хайыуанны мюйюзлерини  узунлукълары 150 сантиметрге дери жетедиле, кеслери да бутакълыдыла. Терилери  къалын  тюклюдю, север жаныуарланыча, аны тюбюнде къуу  тюгю барды. Ол себепден  бу мал сууукълагъа бек тёзюмлюдю. Тиши буула  жылгъа  бир  улакъ (бузоу) табадыла, аланы ал айлада  сют  бла  кечиндиредиле. 

Ягель тауусулгъандан сора, отлау  жер излей, жолгъа  тюшген  сюрюуде тиши буула  бла  буу  балала   алда  барадыла, къалгъанлары, эки-юч кюнден сора аланы ызларындан  тебирейдиле. Ол алай жыртхыч  жаныуарла (бёрюле, кийик итле, айыула) буу  сюрюулени  ызларындан  болмаса, алларында  бармагъанлары  ючюн  этиледи, дейдиле  специалистле.  Сюрюуню  ызындан 2-3 кюнден сора тебиреген, къарыулу  эркек  бууладан  къуралгъан  къауум а жыртхыч  жаныуарлагъа  къажау   турады эм алай  бла  алгъа  кетген  къарыусуз  сюрюуню (тиши  бууланы  бла  улакъланы) къоруулайды.

Север  гюренни   огъары  жанында  тундрада  жашау  этген  халкъла  шимал бууну къолгъа юйретиу   бла  ёмюрлени  теренинден бери кюрешедиле. Бу ишде артыкъда бек буулу  эвенкле  ахшы  жетишимле  болдургъандыла: ала айырыу  амалны  хайырланып, энчи къумалы, кёп  сютлю эм ахшы  этли  буу жайгъандыла. Бир эвенкли  буу  ючюн  чукчала, коряклыла эм башхала  кеслерини  бууларындан  экисин  бергенлери да анга  шагъатлыкъ этеди.

Къолгъа  юйретилген север буула  кенг  халда  хайырланыладыла: аланы чанагъа да жегедиле, минип да айланадыла, ала бла  жюк да ташыйдыла. Къолгъа  юйреннген  бууладан 25-30-сун бирикдирип, сюрюуле  этедиле. Ол  сюрюулени  итсиз  кютедиле. Бууланы  сютлери  игиди, аны чийлей, къайнатып, уютуп да  хайырланадыла, башын  алып, жау да чайкъайдыла, андан бишлакъ да этедиле. Бууну  этинден, къанындан  къыймала  да  этедиле, къанны  биширип да ашайдыла, жылы къанны алайлай да ичедиле.

Север бууну  териси бек багъалыды – аны бла чумну (юртаны) юсюн жабадыла, кюйюзча да хайырланадыла, андан юс эм аякъ кийимле тигедиле, къулакълы бёркле этедиле. Мюйюзлеринден бичакъ, адыр  сапла, башха  ариу затла этедиле, къабыргъагъа  тагъып, илкишча да хайырланадыла. Бу малны териси, мюйюзю, эти товарча да жюрютюледи. Ол себепден северде  жашагъан  халкъланы  жашауларында  кийик буугъа уугъа  жюрюуню  магъанасы бек уллуду.