Конституция кесини магъаналылыгъын тас этмегенди, аны конституциялы мурдору жамауатны излемлерин энтта кёп жылланы тамамларыкъды

12 декабрь – РФ-ни Конституциясыны кюню 

Адам, аны праволары эм эркинликлери къыралда баш байлыкъ болгъанларын тохташдыргъанды  

Конституция – къыралны баш документиди. Битеу законла, политикалы мурдор, башчылыкъ этиу система да анга таянып жарашдырыладыла.   Бюгюнлюкде Россейни баш закону демократияны, жалынчакъсызлыкъны, эркинликни жорукъларында жарашдырылгъанды. Баш магъана инсанланы праволарын сакълаугъа бериледи. Алай быллай Конституция  Россейде жаланда  XX  ёмюрню ахырында    къабыл кёрюлгенди. 

Къыралны баш законуну тарыхы уа сейирди.   Россейде биринчи ол 1906 жылда Николай патчахны заманында чыгъарылгъанды.  Алай совет къырал тохташдырылгъаны бла ол да алышынады. 1918 жылдан бери уа Конституция бир ненча кере  жангыртылгъанды. 

1918 жылны  документинде, «Битеу власть да Советлеге!» деген чакъырыугъа тийишлиликде, контроль борчла совет властьны баш къырал органыны – Советлени битеуроссей съездини - къолунда болгъаны тохташдырылгъанды. 

Болсада биринчи совет Конституцияны тарыхы узакъгъа бармагъанды.  1924 жылда СССР къуралгъаны бла байламлы  баш законну жангыдан къабыл кёрюрге тюшгенди. 1936 жылда чыгъарылгъаннга уа «Сталинни документи» деп да айтхандыла. Биринчи кере болуп, анда регионланы праволу актларына битеусоюз законла башчылыкъ этгенлерин тохташдыргъанды,  СССР-ни Баш Советини президиумуна уа республикаланы праволу актларын тинтирге, битеусоюз законлагъа келишмегенлени кючлерин тохтатыргъа  эркинлик  бериледи. Россейли Конституцияны тарыхында кесини ызын Брежнев да къойгъанды. 

1993 жылда 12 декабрьде, къыралда биринчи кере болуп,  халкъ къол  кётюрюу бла (референдум бла) Россей Федерацияны Конституциясы къабыл кёрюлгенди. Ол а Россейни жангыргъаныны, аны политика мурдору тюрленнгенини, къыралны  жангы тарыхыны   белгиси болгъанды. Сёзсюз, Баш закон къыйын кезиуде, экономика, политика жаны бла да ышаннгысыз жыллада жарашдырылгъан эди. Болсада ол рынок экономикагъа, къыралгъа башчылыкъ этиуню демократиялы амалларына кёчерге, низамны тохташдырыргъа, жамауатны ол кезиудеги къара-къатышлыкъдан сакъларгъа онг берген баш магъаналы документ болгъанды.  

Экспертле, алимле айтханларыча,  ол заманнга келишген, статьялары толтурулгъан, ишлеген закон болгъанды. Алгъын къыралда власть толусунлай бир партияны – КПСС-ни къолунда  эди. Документде уа законла чыгъарыучу, аланы толтуруучу власть органла эм сюд бир бирлеринден айырылгъандыла. 

Ол Россейни федератив къуралыуун айнытыугъа уллу себеплик этгенин да чертедиле экспертле.  Конституция къыралны инсанларыны демократиялы эркинликлери, энчи сейирлери да биринчи жерге чыкъгъандыла, аны ёзегин, магъанасын жаланда адам   тутады. Аны 1-чи, 2-чи, 7-чи статьяларында Россейни къырал политикасы адамгъа къолайлы жашау къураугъа эм эркин айныуун жалчытыугъа бурулгъанлары тохташдырылгъаны да анга шагъатлыкъ этедиле. Аны 2-чи статьясында уа адам, аны праволары эм эркинликлери къыралда бек уллу байлыкъ болгъаны жазылгъанды.  

2020 жылда 15 январьда РФ-ни Президенти Владимир Путинни РФ-ни Федерал Жыйылыууна Посланиясында къыралны баш законун жангыртыргъа кереклисини юсюнден айтханды. Ол Конституция 25 жылдан да аслам заман алгъа къыйын политика болумда къабыл этилгенин, ол кезиуден бери кёп зат тюрленнгенин айтханды. Алай Конституция кесини магъаналылыгъын тас этмегенди, аны конституциялы мурдору, адамны эркинликлери бла праволары россейли жамауатны излемлерин  энтта кёп жылланы тамамларыкъды. Аны себепли Президент баш законнга тюзетиуле кийирирге предложение этгенди. 

Битеу тюзетиулени санар кереклиси болмаз. Окъуучула аланы юслеринден биледиле. Россей Федерацияны Президентини Указы бла тюзетиуле (ала уа 206-дыла) 2020 жылда 4 июльда кючлерине киргендиле. Алай бла жамауат къол кётюрюп, Россейни жангы Конституциясын къабыл кёргенди. Анда уа жууаплы къуллукъчулагъа, ол санда Президентге, федерал министрлеге, кюч структураланы таматаларына излемле къатыланнгандыла, Россейни кесинде праволу база халкъла аралы законладан бийик болгъанлары, къыралыбызны жерин чачаргъа жарамагъаны, аны жалынчакъсызлыгъы шарт тохтадырылгъандыла. 

Тюзетиуледе социал гарантияланы тохташдырыу, экономиканы айнытыу жаны бла жорукъла да бардыла. Сёзге, айлыкъны ёлчеми   жашау этерге жетерик ахчаны эм аз ёлчеминден кёп боллугъуна, жылгъа бир кере пенсиялагъа индексация этиллигине,  социал тёлеулеге индексациягъа къырал гарантияла тохташдырылгъандыла.  

Конституциягъа тюзетиуле кючюне киргенлей, Къырал Думада эмда Россейни субъектлеринде законла чыгъарыучу  органлада  федерал эм регион законланы анга келишдириу жаны бла уллу иш башлагъандыла.