Кюннге созулуп баргъан къудору гюлле

Жай чиллеси келип турса да, бизни элде артыкъ уллу къызыулукъ жокъду. Баям, тауладан келген салкъын хауа аны хорлап, бери жибермейди. Бир жаны – кюнден толу кюнлюм, бирси жаны – къара агъачлы чегет. Кесим ёсген тийреге – кюнлюмге къарайма. Юч сары, къысыр къая сюеледиле. Ортасындагъы, тюз да бизни юйню башындагъы, жютюдю. Жютю къая деп да андан айтадыла анга. Сабийликде нёгерлерим бла аны башында сабанлыкъгъа чыгъыучубуз тюшеди эсиме. Анда урушдан къалып, окъ тешиги бла темир бёрк тапханыбыз да эсимдеди. Таматала алайда душман тохтагъанын айтхандан сора, атып къойгъан эдик, не этебиз фашист бёркню деп.

Анда уллу чечекле ёсе эдиле. Энтта да ёсе болурла. Алай энди ары ким чыгъалады бизден? Къатапа гюлле да. Сора къарампилле. Ала, гитчечикле болгъанлыкъгъа, алай ариу ийис этиучю эдиле. Кеслери да, бетлерин атып башласала да, хунери болмай кёпге дери тургъандыла.

Ата журтларына тансыкъ болуп ёсген ата-аналарыбыз бизни таудан, къаядан да тыймагъандыла. Анда терен магъана болгъанын энди ангылайма – ала биз атала журтун иги билсек, жюрек бла сезсек сюйгендиле. Алай да болгъанды. Туугъан жерибизни иги танымагъанбыз, муну уа сюебиз.

Тюз да къая къыйырында ёсюучю эди айыучач – пух гюл. Аллай гюллени хар ким да бирча жыялмагъанды. Къаядан кетерге къоркъгъандан. Мен аллай гюллени бир кере къоншубузда кёрген эдим. Бизден таматаракъ жашлары Ахмат жыйып. Ала къызылсуу болгъанларына сейирсинип:

– Къайда тапхансыз быллай ариуланы, къызылланы? Мен бир да кёрмегенме сабанлыкъда, – деп соргъанымда, аналары Лиза, кюлюп:

– Жюн боягъан суугъа сукъгъанма да, андан болгъандыла быллайла, – деген эди.

Мени анам а бир заманда да боямагъанды жюн. Акъ, къара, кёк. Аны да акъны бла къараны къатышдырып этиучю эдик. Зухра уа, атамы экиге айланнган эгечи, уста эди табийгъат бояулагъа. Жемталадан ата юйюне келсе, биз а къоншуда жашагъанбыз, ма быллай терек къабукъла жыйыгъыз деп юйретир эди да, жыйып тургъанбыз, чегетге ётюп. Сейир этеме, биз ол заманда арыгъан дегенни билмегенбиз. Андан эсимде къалгъанды къаракъайын къабукъла бла жашил, эчкиаякъ юлкюню кёгетлери бла къызыл, акъ къайын къабукъладан сары бояу этиучюсю Зухраны. Нечик кёп билиучю эди ол! Андан юйренмегениме сокъуранама бюгюн.

Жыйгъан эдим айыучачла, къая къыйырына келип, къоркъуу ичими къалтырата, бир кюн. Анам а аланы Зайнаугъа берип къойгъан эди. Ол бояп, келин отоуда къызара эдиле ала Шабазны тоюнда.

Мухамматны ариу юйюрю бар эди – жашы Шабаз, сора тёрт ариу къызы. Аналары, эгечлери да бири бирине ышанмай, алай къарагъандыла тамата къарындашларына. Жигит аталары уа, не бек сакълап турсала да, «Ата сау келсин!» – деп къаргъансала да сабийлери, къазауатдан къайтмагъанды.

Тоюндан сора Шабаз кёп жашамагъанды. Аварияда ауушханды. Ол кетген кюнден сора юйден берекет да кетген эди. Жангы келин ата юйюн тапханлай, бир мудахлыкъ кирген эди ол арбазгъа, айтып жетишдиралмазча ауур. Аналары Жалдусхан да кёпге къалмагъанды мында, жашыны ызындан термиле, ол ызлагъан жол бла кетгенди.

Ол кюлкю толтуруучу ариу арбаз къалай эсе да тунтуюп къалгъан эди. Арбазда чалыны къызартып ёсюучю къудорула, гюл жоккула окъуна ёсмей. Аны къарасын кийип, къызла киши арбазына чыкъмагъандыла. Ала эр киши, тиширыу ишден да къачмагъан тири адамла болгъанлары терк-терк келеди кёз аллыма. Бахчаларында жыл сайын сюелген бичен тишлери, маллары. Къол иш бла да кишиге оздурмагъандыла. Кирсизликлерин а айтмай къой.

Аллай, сыфатларында, къылыкъларында керекли жерлери болмагъан къызланы ким да сюерик эди юйюне элтирге. Алай таматалары Ляука: «Жангыз къарындашыбыз къара жерге кирип тургъанлай: «Ол къалай да болсун, биз насыплы болайыкъ ансы», – деп къалай айтырсыз?» – деп, жолларын кесген эди.

Тёшекге да биринчи ол тюшгенди. Ол кезиуде да юйге оноуну ол этиучюсю тюшеди эсиме. Аны, муну алыргъа жастыкъ тюбюнден кеси ахча чыгъарыучусу да.

Колхоз тамата Шамда, быланы экиге айланнган эгечлери, эл оноугъа тутхан тиширыу, къоймай, ийнек сауучу болуп тургъан Зайнауну биргесине ишлеген Мухтаргъа бергенин да жаратмагъан эди Ляука. Тоюна да къатышмагъанды. Ол, отоуунда олтуруп, аны киритин салып, жиляугъа берилгенин жаратмагъанла, ырыслагъанла окъуна болгъандыла ол кюнледе.

Зайнау сабийден ауруп къайтханда, бир кесек жумушагъан эди ансы. Ляука кечеден тангнга ауушуп чыкъгъанда:

– Къарындашына кюйюп кетди. Къурусун эгеч дегенинг. Эгеч болгъандан эсе, агъачда жаныуар болгъан да игиди, – дегенле болдула.

Ол ауушуп, кёп турмай бир кечеге къызып, кюйюп, жюреги жарылып, Зайнау да алышды дуниясын, къагъанагъын ёксюз этип. Ол болум жууукъ-ахлуну, тийрени да жунчутханы, анамы жюрексинип жилягъаны да кёзюмдеди. Атасы сабийни кишиге бермеди. Аны къой, элден кёчюп, Хурей тийрелеринде орналды.

Къызла экиси къалгъанда, Зухра бла Хауа, оноу этип, ёксюзле тургъан юйден сабий алыргъа дедиле. Аны эфенди да дурус кёрдю – ёксюзню ёсдюргенни сууабын айтып-айталмайды Уллу Къуран деп.

Жашчыкъ сайларгъа уа колхоз тамата Шамда бла бирге баргъан эдиле къызла. Дуния бла бир зат элтген эдиле ала ёксюзле юйюне. Ары барабыз дегенлеринде, ёксюзлеге саугъа жыяргъа сау эл кётюрюлгенин ёхтемлик бла эсгереме. Мен да берген эдим Шамдагъа жылтырауукъ кийимлери болгъан, ыннам Москвадан келтирген жангыз гинжими.

Артда айтханларына кёре, кеси чабып келген эди Алёш аланы къатларына. Эгешчиги да болгъанын а жаланда аны алыргъа дегенлеринде билгендиле. Эки сабийни бир бирден айырып жарамазын ангылап, Зухра бла Хауа аны да келтиргендиле сабий ауазгъа эрттеден термилип тургъан юйлерине. Алай бла оюн, кюлкю да къайтхандыла аланы арбазларына.

Сабий садха бермегендиле сабийлени, кёзлери къыйып. Бири колхоз ишде болса, бири юйде къалып, алай къарап тургъандыла. Школда къарындашларыны атына жазылгъан сабийле иги окъугъанлары эки тиширыуну да ёхтемликлери болгъанды. Элде музыка школ ачылгъанда, ары да жюрютгендиле аланы. Алёш къобуз согъа юйреннгенди, жыгъышыугъа да баргъанды. Алиягъа уа пианино алгъандыла.

Ма алай ариу жашап тургъанлай келгенди юйге жангы къайгъы – баш иесин ёлтюрюп, кёп жылланы тюрмеде олтургъан аналары сабийлерин излеп тапханды. Ала, аны къатына барыргъа унамай, жангы аналарыны артларына бугъуп, къоркъуп къарагъанларында, ол тиширыуну жилягъанын, къалай эсе да гитчечик болуп къалгъанын кёрюп, биринчи Зухра айтханды:

– Кир юйге, – деп.

Алёшну ийип, Шамданы да чакъыргъанлары иги болду ансы, ол, сабийлени бир бирге къызгъанып, даулашыргъа хазыр болуп олтургъанла къалай шошайтыр эдиле жюрек къайгъыларын? Ала орта отоуда чай да иче, ушакъ эте тургъанда, сабийле бирси отоуда эшик жабыуну артындан тынгылап тургъанларын ангылагъандыла таматала. Ма ол себепден ушакъны жумушатыргъа кюрешгендиле.

– Сау болугъуз жашыма, къызыма да къайгъыргъаныгъыз ючюн, алай… Ангыласагъыз сюеме. Мен да жангызма. Жангыдан жашау къурар, сабий ёсдюрюр онгум жокъ. Аллахны аллында да жууаплыма былагъа.

– Барыр жеринг а бармыды? – Хауа сорду алай.

– Къайынларым бла бирге жашап тургъанма… Хаух фатар алырма. Иш тапханымлай, сабийлени да жыярма къатыма деп, умутум алайды. Унасала…

Бири да соралмады ол ачы ишни къалай этгенсе деб а. Кеси айтды Равида.

– Мени бек сындыргъандыла ол юйде къайсы да. Таягъы узун да мени тюрте, аягъы кир да манга сюрте, ма алай жашагъанма. Баш ием а жумушакъ, сёзсюз адам эди. Жаннетли болсун, анга дау салмайма. Бир кюн малла келмей къаладыла да, аланы излей иедиле мени да, аны да. Айланабыз шыты кырдыкда къарангыда. Бир жерде, аягъы тутмай, жыгъылады да, тёнгереп, энишге кетеди. Элге чабама. Тапсала, ол а ёлюп. Аны сен этгенсе дедиле. Къайыным: «Кесим кёрюп тургъанма тюртгенинги», – деп сюелди. Алай бла он жыл олтуруп чыкъдым, хатам болмай тургъанлай.

Ол кече, сабийле эс жыйсынла деп, Равиданы Шамда юйюне алып кетген эди. Ол болушуп, аны консерва заводха ишге киргенин, анда фатар да алгъанын а артда тиширыуну кесинден билгенме. Сабийле уа кетмедиле къоншу арбаздан. Аналары хар ыйых кюнден келе эди да, анга да юйрендиле. Жаш школну бошап, окъургъа киргенде окъуна, баям, Зухраны бла Хауаны кёллеринден къоркъуп, анасы бла турмагъанды. Къоншуда биргесине ёсген шуёху Руслан бла общежитде орналгъанды. Алия уа анасы бла жашагъанды. Солуу не байрам кюн болса, аланы сакълай, бири кетерге бири келип, бурууну ары жанындан жолгъа къараучулары эсимдеди Зояны бла Хауаны.

Ныгъышны юсюне келип къалып:

– Хауа, сени къолларынг алтындандыла. Неди бу ариу зат? – деп соргъанымда, къолунда эшиуюн кёргюзтюп, ол махтаугъа юйренмеген адам, уяла-уяла, ышарып:

– Равидагъа женгсиз кёлек эше турама, сууукъла тюшселе, къыйналыр деп, – деген эди.

Ол жангыз шарт окъуна аны къаллай аламат адам болгъанын белгилеп къойгъанды эсимде. Аны ниетини тазалыгъын, жашаугъа келише билгенин энди ангылайма.

Таматала барысы да кетгендиле дуниядан. Шабазны эгечлери уа къалгъан гюллеча киргендиле мени жашауума. Чырагъ а жанады къоншуларыбызны юйлеринде, жарыгъын ай ансыз да агъартхан жай кечеге тёге. Энди арбазны бла бахчаны айыргъан чалы жокъду. Алайда Алёш кеси къоллары бла этген темир буруу сюеледи. Анга чырмашып, кюннге терилип, ёрге созулуп барадыла келин салгъан къызыл гюллю къудорула.