«Ата-ананы хатасындан сабий семирди эсе, врачха барып, рационну тохташдырып эм физкультура бла кюрешип башларгъа тийишлиди»

Бусагъатда  хар юйде  хант столда конфетле бардыла. Ол игимиди? Саулукъну бузамыдыла ала? Акъылбалыкъ болмагъанланы араларында семизле кёпден кёп болуп нек барадыла? Бу соруулагъа  жууапла излей, диетолог  Кючмезланы Фаризат бла ушакъ этгенбиз.

-Шоколадны сюйгенлеге, сабий-тамата болсун, не зат айтыргъа боллукъду, ол саулукъгъа  хайырлымыды, хаталымыды?

- Шоколадны  жюрекге  жарым сагъат этилген физкультура  чакълы бир хайыры барды.Къуру ол  тюйюлдю аны игилиги.Не десегиз да, бошдан сюймейбиз биз шоколадны! Алтынчы сезимибиз бизге билдире болур, эштада, аны татыуундан сора да бир иги заты болгъанын. Алимле бардыргъан тинтиуле кёргюзтгеннге кёре, къара шоколад жюрек аурууланы  жыйырма  процентге азайтады, инсультну айныуун тохтатады. Аны жаланда тамырлада къанны басымы уллу болгъан адамла сезедиле. Къара шоколад гипертониклеге къанны басымын азайтыргъа болушады. Аны аллай кючю анда какао-бурчакълада болгъан флавоноидлени хайырынданды. Ала азотну окисини къуралыууна себеплик этедиле, къан тамырланы къабыргъаларын кенгертедиле.Флавоноидле  цитрус жемишледе, жабышмакъда, соханда, кёк чайда, къызыл чагъырда да бардыла.

Алай эсе да, алимле эндиге дери хайырланып тургъан дарманланы бир жанына тюртюп къоюгъуз демейдиле. Анда башха затла бла бирге кёп балтуз эм жау болгъанын да унутмагъыз дейдиле. Ол себепден хар не да кереклиси чакълы хайырланылса игиди. Шоколадны мардасыз ашаргъа жарамайды.Кюн узунуна бир бёлек кесекчигин ашасагъыз, жетерикди. Андан сора да, флавоноидле антиоксидантлача себеплик этедиле. Башхача айтсакъ, эркин радикаллагъа къажау турадыла. Эркин радикалла огъурсуз структураладыла, аланы хатасындан адамны чархы терк окъуна «тот» этип башлайды эм терк тозурайды. Эркин радикалланы хаталарындан рак башланады. Алайды да, медицина эрттеден бери да махтап келген клубникада болгъанындан эсе къара шоколадда антиоксидантла кёп къалмай сегиз кере кёпдюле.

Ала ачыкълагъанларына кёре, къара шоколад инсультну хатасындан мыйыны заран тюшген жерлерин азайтыргъа боллукъду. Андан сора да, къара шоколадда табылгъан эпикатехин деген зат мыйыны инсультдан къоруулайды, нерва клеткаланы къоруулау бла бирге.

-Эслегенме, арып тургъан кезиуюмде шоколад кюч-къарыу бергенин.

-Хау,ол деменцияны (акъылсызлыкъны) айныуун азайтады эм арыгъанлыкъны кетереди. Деменция шёндю къартлада бек кёп жайылгъан аурууду. Дагъыда сабий сакълагъан тиширыулагъа да хайырлыдыла конфетле.Бюгюнлюкде диетологла бир аууздан айтадыла: шоколад  къанны басымын тутхучлу эте, къан тамырлагъа кенгерирге болушады. Дагъыда бир шарт: жыйырма грамм къара шоколад эрттен-ингир сайын ашасагъыз, стрессден  къутуллукъсуз.

-Нальчикде алгъын солуу кюнледе паркга барсанг, хазна семиз сабийлени кёрмей эдинг, энди уа ала кёзге бек урунадыла. Нек болгъанды алай? Юйде аш этмей, супермаркетледен азыкъмыды сылтау? Огъесе сабийле сау кюнню компьютерледен, телефонладан айырылмай, чапмай, секирмей, ойнамай жашагъанларымыды? 

-Врачла-диетологла айтханнга кёре, сабийлени бла жаш адамланы бек азындан 15-20 процентини ауурлукълары мардадан кёпдю. Отуз жыл мындан алгъа уа ол тарих оннга да жетмей эди. Биз былайда америкалыланы ызларындан барабыз: аланы жаш адамларыны хар ючюнчюсю семизликден къыйналады. Сабийле  бек аз тебедиле, компьютерли тёлюню ашы да осалды. Ала алгъан татлы затла консервантладан толудула. 

- Сабийни семизлигини хатасы бармыды?

-Сабийликде окъуна чыкъгъан семизлик, баям, адамны андан ары жашауунда сакъланып къаллыкъды, аны саулугъуна заран болмаса, хайыр берлик тюйюлдю. Кертиди, бир-бир адамланы (5 процент) семириулери аланы ауруулары бла да байламлы болады, алай артыкъ ауурлукъ адамланы 95 процентини уа ала къаллай ашарыкъланы хайырланнганларына кёре чыгъады.

Бизни сабийлерибизни артыкъ ауурлукълары аш къангагъа татлы газировкала, шоколад батончукъла, чипсыле эм башха фаст-фудла асыры кёп салыннганлары бла байламлы болуп чыгъады. Былайда уа ишни башы - ол продуктлада бал туз эм консервантла асыры кёп болгъанларындан эсе, биз, абаданла, ол ашарыкъланы сабийлерибизге дайым берип тургъаныбыздады.

Былай айтханда, арталлыда хаталы продуктла жокъдула. Ала адамлагъа
хата асыры кёп мардада хайырланылсала этедиле. Сёз ючюн, газировканы
айдан бир шешасын ичгенликге, ол заранлы тюйюлдю. Алай аны хар кюнден да ичсенг, ызындан а чипсыле ашасанг, бир ненча айны ичинде артыкъ ауурлукъ алып къалыргъа боллукъса.
Кёпле эрттенликде къакъсытылгъан къыймасы болгъан бутерброд бла чай бередиле сабийлерине. Алай къакъ этилген аш-азыкъ затла уа чипсыле, фантала-пепсиле бла бир къауумдадыла.

-Сизни оюмугъузгъа кёре, сабийни эрттен азыгъы не ашладан къуралыргъа керекди?

-Какла, сырникле, сюзме, жууурт, омлет, бишлакъ, помидор. Эрттен азыкъ дагъыда башха тюрлю продуктладан къуралыргъа боллукъду. Былайда ишни башы- аланы кёп тюрлюлери бла алышындыра-алышындыра туруудады. Андан да игиси уа - сиз кесигиз да эрттен азыкъгъа сабийигиз бла бирге какланы ашай турсагъызды. Какга къатхан къара эрикни (курага), изюмну, къозну, кедр чертлеуюкню, былагъа ушагъан башха затланы къошуп ашасагъыз а, бютюнда аламатды. Аны бла бирге уа кагыгъызгъа бал, варенье, джем - не сюйсегиз да  къоша туругъуз. Бек башы уа - ол затла хар эрттенликде тюрлендириле турургъа керекдиле, алай бла уа ашыгъыз татыулу, татымлы эм кючлю боллукъду.

Сабийлеге эрттен азыкъны магъанасы бютюнда уллуду. Аны бла бирге уа 12 жыллары толмагъан сабийлени ауузланыуларыны араларында юч сагъатдан кёп заман озмазгъа керекди. Школда эрттен азыкъ ашатмай эселе, сабийни къолуна бир ашар затчыкъ: кертме, банан, алма, тюклю шаптал - берип ие туругъуз. Неда бишлагъы (жаланда къакъланнган болмасын) болгъан бутербродну, сабий къолун, юсюн кир этмез ючюн, тап жарашдырып, тынгылы чулгъап беригиз. Аллай азыкъ бла бирге гитче гара суу шешачыкъ (газы болмаса игиди), гитче коробкачыкъ бла сок неда жангы жемишледен этилген морс болсала керекди.

-Тизип айтсагъыз эди хант столда не зат болургъа кереклисин.

-Школчулагъа быллай продуктла берилирге керекдиле: кюнлюк  рационда эт, сют, сары жау, акъ эм къара ётмекле  болургъа керекдиле. Андан сора да,чабакъ, жумуртха, бишлакъ, сюзме, айран продуктла.Исси ашарыкъла эм суусун затла, тахта кёгетле, жемишле да игидиле.Тюш азыкъда баш ашарыкъны этден,
къанатлы этден, чабакъдан жарашдырыргъа керекди. Татлы десертни да кесигиз этигиз, тюкенден алмагъыз.Бахча кёгетле да болургъа керекдиле хант къангада. Татыуун игилендирир ючюн, салатха жангы къатдырылгъан кёгетлени : алманы, къара эрикни, изюмну эм къоз-чертлеуюк затланы къошаргъа боллукъду;

Тюшден сора берилиучю азыкъгъа (полдникге) - суусун затла - сют (айран, кисельле, сокла), булкачыкъла эм кремлери болмагъан кондитер изделияла киредиле.

Ингир азыкъ - тахта кёгетледен (сюзмеден) жарашдырылгъан  ашарыкъла неда какла, сора тууар неда къанатлы эт, чабакъ, ахырында уа -чай, сок, кисель. Къошакъ ингир аш - жемишле, кёгетле неда айран бла булкачыкъ.

Супермаркетледен крем къошулуп этилген пирожныйлени,   къыймаланы, ичлеринде этлери эм сюзмелери болгъан блинчиклени сабийлеге бермегиз.

- Болумну тюрлендирир ючюн ата – анала не зат эталлыкъдыла?

- Хар зат аланы къолларындады. Тюкен пирожныйле кетмейдиле кёплени хант къангаларындан. Ол терсди. Кёгетле, къургъакъсытылгъан жемишле, бишлакъ, айран, бал, эт болса, игиди. Сабий мардагъа кёре, заманында ашаргъа керекди, жарсыугъа, бир – бирле балаларына тохтаусуз аш берип турадыла, аны хатасындан аш орунларын кенгертедиле.  

Ата-ананы хатасындан сабий семирди эсе уа, врачха барып, рационну тохташдырып, анга къошакъгъа уа физкультура бла да кюрешип башларгъа керекди. Семизлик саулукъну бузады, аны унутургъа жарамайды.