«Адамны жюреги тынчайса, къыйналмаса, ол жарыкъ умутладан толса, саулугъу да тюрленип башлайды»

Рак жер башында бек жайылгъан аурууладан бириди. Жанна Фриске, Анна Самохина, Валентина Толкунова эм башха белгили артистле да андан ёлюп кетгендиле. Бу осал аурууну къалай тыяргъа боллукъду, андан сакъланыр амал бармыды деген соруула кёплени жарсытадыла. Аны юсюнден  «Онкодиспансерни» онкологу  Сакима Назранова  бла ушакъ этгенбиз. 

- Сакима Тимуровна, онкология  диагнозну эшитгенлей, кёпле тюнгюлюп къаладыла. Ол тюзмюдю, терсмиди?

- Терсди. Рак адамны жашаууну бла ёлюуюню юсюнден ахыр оноу тюйюлдю. Бу аурууну, сахарный диабет эм ишемия аурууланыча, узакъгъа созулгъан эски ауруугъа санаргъа боллукъбуз. Алай эсе уа, рак деген диагноздан асыры бек къоркъургъа, къолларыбызны бошлап, арталлыда тюнгюлюп, манга боллугъу болду деп, къояргъа жарамайды, специалистлеге барып, аурууну бакъдырыргъа керекди. Россейде жыл сайын беш жюз минг адамгъа салынады бу диагноз, аладан жюз минги биринчи жыл окъуна жашаудан кетедиле. Бу шарт ачыкъ кёргюзтюп турады: ауруу озгъандан сора барадыла адамла врачлагъа. Болушургъа онг болмагъан заманда. 

-Да онкодиспансер профилактика ишни  бардырады да?…

- Хау, жыл сайын  акция бардырабыз, хакъсыз саулугъугъузну онкодиспансерде тинтигиз дейбиз. Алай, жарсыугъа, бизни республикада  миллет адамла бир бек къыйналмасала, анализле берирге ашыкъмайдыла.  Профилактика тинтиулеге асламысында  оруслула къатышадыла. Биринчи, экинчи стадиялада онкология багъылгъан этеди, аны эсге алып, хар адам да саулугъуна сакъ болургъа керекди.

- Нек жайылады быллай бир бу аман ауруу?

- Онкологияны жайылып баргъаныны баш сылтауу стресследиле. Бусагъатда бир адам да тамблагъы кюню къаллай боллугъун билмейди: жерни башын урушла, экономика кризис алгъанды. Андан сора да, кеслерин ичгиге, тютюннге алдатханла кёпдюле, ол эриши къылыкъла уа ракны къозгъайдыла. Тютюн ичиу ракны оналты тюрлюсюню сылтауу болургъа боллукъду. Америкада  онкологиядан ёлген эр кишилени саны азайгъанды. Аны сылтауу: тютюнню къойгъанла кёпден кёп болуп барадыла.

-Бир - бир онкологланы оюмларына кёре,  бу аурууну  тамыры адам сюйгенича жашаялмагъаныды.

-Хау, бу оюмгъа шагъатлыкъ этген юлгюле кёпдюле. Жарыкъ умутлары толмасала, сакъланнган насыбы келмесе, инсанны саулугъу оюлуп башлайды. Бир-бир врачла, саусузгъа дарманла бергенден сора да, жашауунгу тюрлендир,  дейдиле. Сёз ючюн, туугъан жеринден тыш къыралгъа кёчюп, алай анда тынчлыкъ тапмагъан адам, тыпырына къайтса игиди. Устаз болургъа сюйген а тюкенчи эсе, докторла аны школгъа жиберликдиле.

-Ракны тёгерегинде таурухла кёпдюле, аладан къайсы кертиди, къайсы ётюрюкдю, къыйынды айтхан. Мен таныгъан бир тиширыугъа Нальчикде диагноз салыннгандан сора ол Москвагъа барады, анда химиотерапия ётерге ыразы болмай, Индиягъа кетеди. Нек дегенде, ол жыл сайын анда солугъанды, гуру – устазланы да таный эди. Индияда, кырдык суула ичип, тилекле этип бир ненча ай тургъанды, сора Нальчикге саппа-сау болуп къайтханды. 

-Индияда гуру анга жюрек тынчлыкъ табаргъа болушханды. Адамны жюреги тынчайса, къыйналмаса, ол жарыкъ умутладан толса, саулугъу да тюрленип башлайды. Бусагъатда дунияда атлары айтылгъан онкология аралада дарманла бла бакъгъандан сора да, саусузгъа психотерапия болушлукъ этедиле. Адамны жаны бла саулугъу байламлы затладыла. Немислилени концлагерьлеринде азапны бошаллыгъына ийнаннган ийманлы адамла ёлмегенлери белгили шартды. 

-Тёрели медицина да айнып барады.

-Хау,былайда  бек алгъа эм къоркъуулу кёбюулени, сёз ючюн, аш орунда, аны тюбюнде безде эм базыкъ чегиде уллу къоркъуулу кёбюулени жетишимли кетериуню юсюнден айтыргъа керекбиз.

-Бусагъатда химиотерапия да бек кючлю амалды, дейдиле.

-Ол кертиди, бюгюнлюкде  уллу къыйматлы препаратланы (химиотерапияны) хайырланыу адамланы жашауларын бир ненча айгъа угъай, жыллагъа окъуна узайтады.Сёз ючюн, аш орунунда  тёртюнчю  стадиялы рак аурууу болгъан эм ол ауруу кёп органларын иелеп башлагъан бир тиширыу, ол кёбюуден къутулур ючюн (аны ауруп башлагъан органларын барысын да кетерирге керек боллукъ эди), хирургия амалны орунуна химиятерапия амал бла багъылыргъа ыразылыгъын берген эди. Беш жыл мындан алгъа ол тиширыу эки ай окъуна жашарыкъ тюйюл эди, бюгюнлюкде уа бизге аны жашауун  беш  жылгъа узайтыргъа къолубуздан келип турады.

- Онкохирургия алгъа терк атламла бла барады. 

-Хау, бир къауум заман мындан алгъа быллай затха толу ийнана эдиле: аш орунну тюбюнде безинде рак ауруу болгъан саусузну ол ауруу баууруна да жайыла башлагъан эсе, аллай адамгъа операция этгенден хайыр чыгъарыкъ тюйюлдю. Бусагъатда уа аллай саусузгъа операция этиуню бла этмеуню сюзген окъуна этмейдиле. Жууап жаланда бирди: этерге! Кёбюулени бек къоркъуулуларындан бирлери - базыкъ чегидеги ракды. Алай бу осал ауруудан къыйналгъанланы да андан къутулургъа онглары жылдан жылгъа кёбейе барадыла.

Базыкъ чегиде кёбюуден алгъа аны къабыргъаларында полипле къуралып башлайдыла. Ол хаталы кёбюуге айланырыгъыны бла айланмазлыгъыны сылтаулары уа тюрлю-тюрлюледиле. Алай полипни айныууна эм жайылыууна чек салгъан энчи футлярла эм эт къатла да бардыла. Ала уа адамны чархында тюрлю-тюрлю органланы араларында  чеклени къурайдыла, ананы къарынында сабий айнып башлагъан заманда къуралып тебирейдиле.

Хирургланы борчлары - кёбюуню ол къурала башлагъан заманда, аны эмбрион чеклеринде жангыз бир рак клеткачыкъны да къалдырмай кетериудю. Ол тюрлю операцияны бек сакъ бардырыргъа керекди - ол органны эм аны къатындагъыланы ишлеулерине азчыкъда бузукъ тюшюрмей. Алай базыкъ чегиде ракны хирургия амал бла кетериуде бек къыйын иш тюз чегини рагын кетериудю. Эмбрион къатда ракны кетериуню методикасы хайырланылып башланнгынчы, ол аурууну къайтып чыгъыууну къоркъууу  жыйырма беш  процентни тута эди, бусагъатда уа  беш процентге дери тюшгенди.

Операция этилген адамлагъа энди бир-бирледе багъалы дарманла эм облучение этиу да керек болмай окъуна къаладыла. Лучевой эм химиотерапия амалла операция бла бирге хайырланылсала уа (метастазала болгъан заманда), ол тюрлю багъыуну къыйматы бютюнда уллуду. 

Онкологиядан элгеннген – къоркъгъан аны хорлаяллыкъ тюйюлдю. Диагнозну эшитгенлей, багъылыргъа кёлленирге керекди. Бек башы уа: не аз да ишекли бола эсегиз, диагностика аралагъа неда поликлиникагъызгъа ашыгъыгъыз, заманны оздурмагъыз. Онкодиспансерге хар келген ёлюп бармагъанын ангыларгъа керекди. Жашаргъа сюйген жашау ючюн ауруу бла сермешсе, анга хорлатмазлыгъына ийнанса, врачха да тынчыракъды ишлеген.

- Хайырлы эмда заранлы продуктланы юсюнден да айтсагъыз эди.

-Къызыл чагъыр, къара шоколад, ишхилди, сарымсах, къудору битимле, чай, помидорла ракдан къутулургъа болушхан продуктланы тизмелерине къошулгъандыла. Тыш къыраллы алимлени оюмларына кёре, алада болгъан веществола кёбюулеге къанны барыууна чырмау боладыла. Биширилген томатла ашагъан адамны къууугъунда безни рагыны айныуун азайтадыла. Жаулары аз болгъан продуктланы ашагъанланы къууукъларында безлеринде рак ауруу бек аз чыгъады. Татлы газлы суусапла уа рак аурууну чыгъыууна, бютюнда бег а аш орунну тюбюнде безде, бек уллу себеплик этедиле. Тап къуралгъан аш саулукъну мурдоруду.