Къысха заманны ичинде регион эркин этилгенди, совет властьха ышаныулукъ къайтарылгъанды

КъМР-ни Къыраллыгъыны жюз жыллыгъына

Жюз жыл мындан алгъа – 1920 жылда 24 мартда Малкъарда бла Къабартыда къызыл аскерлени болушлугъу бла совет властьны кючю жангыдан тохташдырылгъанды.

Къыралны ичинде къымылдаула

1918 жылда мартда Брест мамыр келишимге къол салынады, ол а энди тохташхан совет къыралгъа къарыу жыяргъа онг береди. Алай ол кезиуде Россейни ичинде болум да тынч тюйюл эди. Октябрь революциягъа дери  оноу этген, алай къолларында болгъан уллу байлыкъны тас этгенлеге къысыулукъ къатыланады. Аланы мюлклери сыйырылгъаны бла бирге политика эркинликлерине да чекле салынадыла, ала политика, къырал, аскер, жамауат органладан кетериледиле. 

Бу болумда 1918 жылда граждан уруш башланады. Шимал Кавказда хал да къыйын эди. Тыш къыралла регионда кеслерини сейирлерин сингдирирге умутарын къоймайдыла. 1918 жылда интеллигенцияны эм къолайлары болгъан инсанланы башламчылыкълары Терк-Дагъыстан правительствону «миллет советлерини» мурдорунда «Тау правительство» къуралады. Ол а кавказ халкъланы байларыны, бийлерини сейирлерин къоруулар мурат бла этилгенди.

«Тау правительство» Тюркню султанындан, ызы бла Германиядан  бла Гюржюден (анда совет власть алыкъа тохташмагъанды), болушлукъ тилейди.

Халны ангылап, совет  къыралны оноучулары  къазауатха хазырланадыла. Большевикле жыйылыуларында къыралны ичинде душманлагъа къажау мадарланы, кеслери жанлыланы излейдиле.

Регионда болумну сюзер, андан ары тамамланыллыкъ жумушланы белгилер  мурат бла 1918 жылда 22 майда Грозныйде Терк областьны халкъларыны 3-чю съезди жыйылады. Анда ишчиледен бла элчиледен аскер къураргъа  оноу чыгъарылып,  Терк наркомгъа  кючлени жыйышдырыргъа буйрукъла бериледиле. 

Терк областьда граждан уруш 1918 жылда июньда башланады. Бу кезиуге Тюрк аскерле Дагъыстаннга жетедиле, алагъа большевиклеге къажау  жамауат да къошулады.

Къазакъ отрядла Прохладный станцияны тийресинде орналгъан къызыл аскерлеге чабыуулуукъ этип, аланы Георгиевск жанына къууадыла. Владикавказда Терк халкъ советни башчысы Н.Буачидзе ёлтюрюледи. Къазакъ станицаланы байлары Моздокда кеслерини правительствосун къурайдыла – «Терк къазакъ –крестьян совет» эмда совет властьха къажау уруш башлагъанларын билдиредиле.

Быллай къыйын болумда къазакъ офицерлени тохтатыр умут бла Терк совнарком Георгиевск эм Владикавказ жанындан аскерлени жибереди. Прохладныйде 12-13 июльда уллу сермеш болады. 1918 жылны жазында Нальчик урушну майданына бурулады. Терк республика къуршоугъа алынады. Июльда областьны асламы  совет властьха къажау кючлеге ётеди: Прохладна, Солдатская, Марьинская, Приближная станицала, Зольск жайлыкъла.

Августда уа Нальчикни округ совети  Шакмановну башчылыгъында бийлени къолуна тюшеди.

Акъ офицерлени муратлары

 Серебряков-Даутоков ол кезиуде Нальчикни аскер-революция трибуналында правону къоруулаучуланы коллегиясында къуллукъ этгенди. Ол къабартылы бийледен «Эркин Къабарты»  деген партия къурайды.  

 Бюгюнлюкде экспертле Даутоков-Серебряков халкъын сюйгенин, аны сейирлерин къоруулагъанын жазадыла. Болсада большевикле аны партиясы законсуз болгъанын айтып, анга къажау уруш башланады.

Граждан урушха полковник Шкуро да къошулады. Ол Пятигорскда Временный правительствону ишин жангыртады. Июльда Сванетиядан Бахсан аууз бла сауутланнган кючле Нальчик  таба тюшерге хазырланадыла. Атажукино, Кучмазукино, башха эллени тийрелеринде да хал тынч болмагъанды.

Совет властьны мадарлары

Бу болумда РСФСР-ни Совнаркому Терекни большевиклерине болушлукъну мадарларын сюзюп, Къызыл аскерлени кючлерге 15 миллион сомну бёлюрге оноу чыгъарады. Июльну ахырында Россейни юг жанында Шимал Кавказны Болжаллы бюросу къуралады эмда кавказ халкъланы бла къазакъланы 4-чю съезди чакъырылады. Бу мадарла совет къыралгъа къажау кючлени тохтатыуну жолларын белгилер мурат бла тамамланадыла.

 Нальчик округда болумну эсге алып, 31 июльда анда аскер низам кийириледи, совет властьны сакълауну штабы къуралады.

1918 жылны кюз артында  Даутоков-Серебряковну аскерлери Нальчикни чеклерин бузуп, шахарны зорлайдыла.  Болсада Серго Орджоникидзени башчылыгъында совет аскерле душманланы къысып тебирейдиле, Даутоков-Серебряков Пятигорск таба кетип, Деникинни отрядына къошулады.

 Ноябрьге Терк областьны асламын жангыдан большевиклеге кючлейдиле – Нальчик, Моздок, ызы бла уа Шимал Кавказны башха шахарларында да совет власть жангыртылады.

«…тыш къыралла  болушурукъдула…»

Болсада тыш къыралла Шимал Кавказда кеслерини политикаларын тохтатмагъандыла,  декабрьде ала жаш совет властьха къажау ишлерин бютюнда кючлейдиле.   1918 жылда 17 ноябрьде Бакугъа ингилизни аскерле тюшедиле, 25  декабрьде уа ала Тифлисге жетедиле.

 «Тау правительство» ингилизле бла байламлыкъланы къураргъа ашыгъады,  тыш къыралылла уа большевиклеге къажау урушда болушлукъ берирге айтадыла. Америка-ингилизли эм французлу оноучула Къара тенгизни портларын Деникинни аскерлерине болушлукъ жетдириуню арасына бурадыла. 

 1919 жылда 25 январьда Нальчик, ызы бла Грозный, Владикавказ Деникинни къолуна тюшедиле.  Алай  бла Терк область жангыдан  акъ офицерлеге ётеди. Февральда «Тау правительствону» кючю тохтатылып,  Дагъыстанны оноучусуна генерал Халилов, Къабартыгъа генерал Бекович-Черкасский салынадыла.  Даутоков-Серебряков Деникинни аскер жаны бла, бий Клишбиев а граждан соруула жаны бла болушлукъчуларына тийишли кёрюледиле.

Жангы оноучула Нальчик округну патчахны заманындача административ округлагъа юлешедиле, аланы оноучуларына алгъыннгы бийле бла байла салынып башлайдыла. 1919 жылда 21 январьда бийлени ырысхыларын къайтарыуну  юсюнден буйрукъ къабыл этиледи. Энчи комиссия къуралып, совет власть алагъа салгъан къоранчланы санаргъа, артха къайтарыу ишни башларгъа белгиленеди. 

Партия артха турмагъанды

Граждан уруш Ленинни партиясы къыралда даражасын тас этгенин кёргюзтеди. Аны себепли къысха заманны ичинде   халкъны совет властьха ышаныуун къайтарыргъа керек болады. 

Шимал Кавказда деникинчи аскерлеге къажау тураллыкъ кючлени жыйышдырыу мадарла башланадыла. Партияны тизгинлери власть жанлыла бла толтуруладыла. Нальчик округда партизан отрядла къураладыла. Власть регионнга ахча, кадрла бёледи, башхача айтханда, совет властьха къажау тургъанланы тохтатырча битеу мадарла толтуруладыла. 

1920 жылда Шимал Кавказ  жангыдан урушну майданына айланады. Урванны бла Нальчикни арасында Бекович-Черкасскийни къаууму бла сермешде хорлам партизанлагъа жетеди.  

Пятигорск жанындан а акъ офицерлени Къызыл аскерлени Х1 бёлюмлери къысадыла. Алай бла 1920 жылда 24 мартда Къабарты бла Малкъар Деникинни аскеринден эркин этиледиле, совет власть жангыдан тохташдырылады. Власть Къабарты-Малкъар революция комитетни къолуна бериледи. 

Сёзсюз, совет власть кавказ халкълагъа миллет къыраллыкъларын тохташдырыргъа, культураларын, илмуну айнытыргъа, интеллигенцияны ёсдюрюрге себеплик этеди.