Болгъан игиди

Узакъ жолоучулукъ нёгер этгенле бир бирге жюрек къайгъыларын айтыргъа ёч болуучудула. Алай болуп, бир жашауу келген адамгъа болжаллы къоншугъа тюшдюм. Былай къарасанг, оруслу болгъаны танылады, болсада бетинде бир тау халкъланы тиширыуларында тюбеучю жумушакълыгъ а барды. «Баям, Кавказда ёсгенледенди», – деп келди кёлюме, уллу шахарда бетлери бирча сезимсиз, бирге ушагъан адамланы кёргенимден сора.

Алай болгъанына шагъатха этгенча, нёгерим чай алып келди экибизге да.

– Атым Нинады, – деди, жарыкъ ышара. – Тенгшиле болурбуз. Атамы атын айтыр кереги уа болмаз. Бизде, тау халкълада, ол жюрюмейди.

– Мен а Аминатма.

– Сабийлерингден келе болурса? Къарап тургъанма ол сени ашыргъан жаш адамлагъа. Жашынгы, къызынгы да таныгъанма ушагъанларындан.

– Хау, алагъа баргъан эдим. Мында окъугъандыла да, сюйгендиле бу шахарны. Ары да къарайды кёзлери, бери да къарайды. Мен а алыкъа гым-гым къарт тюйюлме, сюйген жеригизде жашагъыз алыкъа деп къойгъанма. Терк-терк келеме, алай кёб а туралмайма мында. Тынгысыз болуп, келеме. Сора, къачан кетеме деп, кюнле санап башлайма.

– Мен а юйреннгенме, алай юйюм десем, Къарачай тюшеди эсиме. Тюшлеримде да къуруда анда айланама. Да, хау, жашауунг ётген жер къалады эсингде. Жылдан бир кере келип кетиучюме, тансыкъ болуп.

– Жууукъ-ахлу къалгъан болурла да анда.

– Ала да бар, тенг-шуёх да кёп. Тёрт тёлю ёсгенбиз анда. Станицачылабыз, Микоян шахардан узакъ болмай жашагъанбыз. Жашым бла келиним, отпуск  беребиз, солуп кел дегендиле да. Ишлегенми этеме? Манга жетген жумуш – жашымдан туугъан эки къызчыкъ бардыла да, аланы бирин школгъа, бирин садикге элтген, ингирде уа артха алгъан. Не миллетденсе кесинг а?

– Таулума.

– Да сора мени орус тилими нек ачдырып тураса, кесибизча сёлеширге къоймай?!

– Былай къарап  айталлыкъ тюйюл эдим, таулуса не къарачайлыса деп. Ариу сёлешесе бизнича. Къайдан билесе былай иги тилибизни?

– Къарачайлыланы ичлеринде ёсгенме, оруслу болгъанлыкъгъа. Аппам уллу къуллукъчу эди эртте. Москвада коммунист школда окъугъанды. Аны Къарачайгъа отузунчу жыллада жиберген эдиле, колхозла къурала туруп. Артда мында къалып къалгъанды. Ол, харип: «Адам жюреги сюйген жерде жашаргъа керекди. Жерге уа кеси жеринде тюшсе игиди», – деучю эди. Аны Схауатда бир иги шуёху болуучу эди. Жай узуну анам да, къарындашы да анда туруп тургъандыла. Ала къарачайча менден кёп да ариу сёлешиучю эдиле. Мен а не…

– Сора Къарачайны кёчюргенде да мында тургъансыз?

– Хау, атам-анам кетмегендиле. Мен а сиз къайтхандан сора туугъанма. Кёп айланнгансыз ата журтугъуздан ажашып. Ол заманлада атамы да тутуп, къарачайлыланы ызларындан иерге аз къалгъандыла. Къарачайча жырлап баргъанлай, аллына аскер бёлюм чыгъып. Аппам а артда, Схауатда къабырланы сын ташларын жыяргъа келген эбизелени алларына сюелип, ушкок тутханды деп, юч айны тюрмеде тургъанды. Алай а, аны сагъынса, жарсымаучу эди, обаланы сакълагъанына къууанып къалгъан болмаса. Андан сора тохтагъан эди дей эдиле къабырладан сын ташланы сыдырыу. Анга сейир этеме, таулу, къаялы Гюржюде таш жокъму эди, бизден келип элтмеселе?

– Кёпле жыйгъандыла кёчгюнчюлени тюплерин. Не этериксе? Заман алай эди. Бирле жарашдыргъан эселе ырысхыбызны, аны билип, бизге аман ниет тутмай эселе, ол да игиди. Ол бушуулу жолда ёлгенлерибизге садакъа болсун. Киминг барды сени уа? Быллай узакъ нек тюшгенсе, Къарачайны сюйгенча кёрюнесе?

– Жашым, къызым, туудукъларым мында жашайдыла. Баш тутхан къыйынды да, сабийлерим кетип, аланы ызларындан баргъанма. Не бла болушалсам да, къатларында болайым деп. Аталары ауушхандан сора, кесим жангыз къалып, ала – анда, мен – мында, къалай жашау этейик? Энди, сау болсунла, къоншуларым бек иги болгъандыла, алай жанынга балангча киши да жарамайды. Аз кюню болмайды адамны.

– Жашынг, къызынг а не бла кюрешедиле?

– Биринчи жашым кетген эди уллу шахаргъа, школну тауусханлай, онжети жылы да болгъунчу. Агъач жаны бла институтну бошагъанды. Юйдегили да болуп, жарашып къалгъанды мында. Бусагъатда агъач фабрикагъа таматалыкъ этеди. Келиним да аламат адамды – Чеченде ёсгенди. Эки аламат къызчыкълары барды.

 Нина, телефонунда табып, эки алтынчач къызчыкъны суратларын кёргюзтдю.

– Ма быладыла мени жубанчым. Къызым а, Тамара, кеч келгенди биз болгъан жерге. Аны хапары уллуду.

Къызыны юсюнден артыкъ таурух этерге сюймегенин ангылап, тынгыладым. Кече узуну, поезд жарыкъ эллени, шахарланы юслери бла ётгенде, къара туманнга бёленнгенде да, нёгерим кёз къысмагъанын кёрюп турдум. Кесим да тынч жукълаялмаучума быллай жерде. Къалкъый да уяна, тангнга чыкъдым.

Экинчи кюнню эрттенлигинде экибиз да хуржунлада болгъанны чыгъарып, стол жарашдырып, олтурдукъ. Ашыкъмай эрттен ашыбызны ашай, ушакъ эте келдик.

– Ариу ашайса, – деди Нина. – Ашыкъмай, сабыр. Таулула тынгылы ишленнгендиле ол жаны бла. Мен аланы ашха жан атып кёрмегенме. Хы, къызымы хапары узунду деген эдим да, аны айтайым. Жюрегинги къайгъы этдирип тургъан затны айтсанг, ауур жюгюнг женгил болады дейдиле.

Тамараны хапары

Жангыз къызыбызгъа, хар ата-анача, биз да ариу къадар излей эдик. Кёп миллетли элде жашагъанбыз. Къарачайлыла, черкеслиле, абазинлиле, ногъайлыла да бар. Ариу тургъанбыз. Аптюекчиге окъугъан эди Бештауда. Иш да тапхан эди, алай, къырал чачылды да, иели дарман сатыучула алдыла дунияны. Ол да ачхан эди аптюек. Къыйналгъан а этгенди – тинтиучюле, юлюш излегенле кёп болуп. Бир кере юйге келгенде: «Манга бизни элли жаш бир бек болушду», – деди. Аны таный эдик. Атасы да: «Тейри, ол мен таныгъан Жанболатны жашы уа атасына ушамай къаллыкъ тюйюлдю», – деди да, ыразылыгъын билдирди.

Кюнлени биринде келечиле келдиле андан. Иги адамла эдиле, айтханымча, алай киеулюкню уа биринчи юйюрю бар эди да, ыразы болмадыкъ. Тамара – юйюр таматабыз. Андан этген иги къууумубуз да чексиз. Къатыбызгъа да къоймадыкъ, юч сабийли кишиге тийишли сунуп келгенсиз деп, келечилеге да айып этип, алай ашыргъан эди аталары. Ол жууапны алгъандан сора  Тамараны урлап кетдиле. Аны хапарын да, кеслери келип билдирмей, биргесине ишлегенледен айтдырдыла. Изледик, тапдырмадыла кеслерин. Ол закон къуругъан заман эди.

Жашны юйюне баргъаныбызда, ариу тюбедиле. Огъурлу адам эди керти да киеулюкню атасы Жанболат. Хасан а табылмады. Эки айдан келтирген эди юйюне къызыбызны. Сюймей эди Тамара да аны, алай, билемисе, бир-бирледе сюймеклик кеч келип къалыучуду. Адамла ийдиле да, чакъырдыла бизни. Сизни адетдеча, сют хакъын да келтирип, ол кюн, бу кюн деп, келишим этип кетдиле.

Тамараны мудах этмейик деп, биз да жарыкъ болургъа кюрешдик. Киеу а биринчи юйюбюзге кирген кюнюнде:

– Атамдан, анамдан башха кёрмем сизни. Сабийлени атмам, алай сизни, не къызыгъызны къыйнамам. Эндиге дери этген жашлыгъым ючюн а кечигиз, – деди.

Жашауда кёп тюрлю зат болады. Тамарагъа жангы жууукъ-ахлулары сакъ тюбегенлерин кёрюп, ийнан анга, кече жукъум къачып тургъанды. Жаш туугъанлай, хал тюрленнген эди. Иги тукъумну урлугъу да иги болады. Юч жаш бла эки къыз туугъанды алагъа. Бири биринден аламат. Алагъа да ол юч тамата къарындаш къошулсала, Тамараны бла Хасанны юйлеринде болгъан къууанч дауур тийрени сагъайтханды. Къызым ёге жашларыны бирини да туугъан не бир башха белгили кюнлерин оздурмагъанды сансыз. Аланы аналары да, акъыллы адам болуп, ортада чек салмагъанды.

Бир кере, тёзалмай.:

– Нек айырылгъан эдигиз сиз? Нек чачхансыз ариу юйюрюгюзню? – деп соргъанымда, ол манга:

– Тукъум даражам келишмегенин айтып тохтамай эдиле узакъ, жууукъ да къайынларым. «Сен – къара кишини къызы, бизге бийче тийишли эди», – дегенлей, сындырып тургъандыла. «Марачы» деген болмаса, келин деп да айтмагъандыла. Жаш келиннге тынч тюйюлдю къайын юйде юйреннген. Затны тапсыз этсем: «Марачы тюйюлмюдю», – деп къоя эдиле. Бир кере, алай айтханлары ачыу тийип, бизге келип тургъан къарындашым: «Турчу, Лейля, эндиге дери сыйыннган юйюнге энтта да сыйынырса. Была уа кеслерине тийишлини тапсынла жашларына», – дейди да, чыгъып кетеме аны бла, юч сабийни да тагъып.

Аталары уа сёлешген эди эки-юч кюнден: «Кесинг кетгенсе, мен къайтхынчы тёзмей. Къайтхан да кесинг этерик болурса», – деп. Мен да кесим аллыма ызыма айланыргъа ыйлыкъсынып къалдым. Кел деп, ала да келмедиле, ма алай айырылгъанбыз. Биз къалай эсек да, сабийле бирге боллукъдула, биз кетсек. Он къарындашым болгъа эди башха атадан бюгюн, Аллах кёреди, къалай къууанырыгъымы.

Тамара бла ол бир бирни ангылап жашагъанларына биз да къууанып тургъанбыз, сабийлени бир бирден ёнгелетмей. Аталары бир кюн уянмай къалды да, аны бла тозурады ол ишлеген насып. Ол кюнледе къызымы бетине къараялмай турдум, асыры къаралгъандан. Ойнагъанмы этесе, беш ууакъ сабий бла къалса.

Аталары да кёп бармай ауушуп, бирге жашап башладыкъ. Жашым бир кесек аягъы юсюне тургъандан сора, бизни да кесине алып кетди. Ол тюз болгъанын ангылайма, алай Къарачайда юйюбюзню уа, кёзюбюз къыйып, саталмагъанбыз. Анда бусагъатлада тамата туудугъум турады, юйюрлю болуп. Бештауда ата-ана юйлеринде экинчи жаш жашайды. Аны да юйдегиси къарачайлы къызды. Сора мен къарачайча билмей не этейим, жаным? Тамара уа иги аякъ тирегенди – юч аптюек тутады. Дарман керек болгъан къарачайлы, малкъарлы да таныйдыла аны Петербургда. Телефонун жазып къойчу, ким биледи, сабийлеге, не кесинге керек болса… Жолоучу нёгерим эки ыйыкъдан къайтырыкъ эди артха. Аны сансыз хуржунлары туудукълагъа, ахлулагъа, къоншулагъа да саугъаладан толу эдиле.

Нарсананы станциясында анга тюберге келген туудукъладан бири, миллет тепсеу эте келип, ыннасына гюл къысымны бергени, ол да аны аллына тюз тепсеп баргъаны кёз юсюмде къалгъанды. Болгъан игиди.