Къыйын табийгъат болумлагъа дайым хазыр болуп турургъа

Ырхыла, сакъ жауунла эмда башха табийгъат къыйын болумла адамлагъа не заманда да кёп хата саладыла. Бизни республикада да, жарсыугъа, ала терк-терк бола  туруучудула. Баям,  кёпле эслеген болурла  быйылгъы жаз башы эмда жайны ал кезиую сууукъ эм жауунлу болгъанларын. Талай элледе уа буз уруп, иели юйлеге, мюлклеге, сабанлагъа да кёп хата салгъанды.

Совет Союзну заманында быллай хата-палахладан сакълау иш бла кёп илму институтла бла предприятияла кюрешиучю эдиле. Болумгъа тийишли службала кёз-къулакъ болуп тургъандыла, абери болса уа терк окъуна къармашып, хар нени да тап этгендиле.

Озгъан ёмюрню алтмышынчы жылларыны аллында бизни республикада болмагъанча аллай уллу жауунла жаугъан эдиле. Ала халкъ мюлкге аслам  хата салгъанларына да хапар жокъду. Нальчикни суу басхандан къоруулау ишле ма ол кезиуде бардырылып башланадыла. Аны бла бирге череклени жагъаларын къоруулауну да къолгъа аладыла. Бу ишлеге уа белгили инженер-гидротехник, РСФСР-ни сыйлы мелиоратору, «Водстрой» организацияны таматасы, ызы бла уа КъМАССР-ни мелиорация эмда суу мюлк министрини орунбасары Юрий Шахмурзаев таматалыкъ этгенди. Биз аны бла тюбешип, ушакъ бардыргъанбыз.

- Юрий Саидович, ол кезиуледе бардырылгъан ишлени юсюнден айтсагъыз эди.

- Сакъ жауунла бла ырхыла бизни республиканы не заманда да къыйнардан къалмагъандыла. Алтмышынчы жыллагъа дери аладан къоруулау ишлени тынгылы тамамлап турургъа артыкъ онг болмагъанды.  Уллу Ата журт уруш бошалгъанлы алай кёп болмагъанын эсге алсакъ ол да сейир тюйюлдю. Сууланы жагъаларын темир чыбыкъдан аула ишлеп, аланы ичин ташладан толтуруп алай къоруулап тургъанбыз. Алагъа габион дамбала деп алай айтадыла. Ызы бла  ахча да тийишлисича жиберилип тебирегени бла  тынгылы къоруулау проектле жарашдырылып башланадыла: къоруулау дамбала, Черек, Чегем эм Эльхотово плотина гидроузелле ишленедиле, быллай Гитче Къабарты эмда Бахсан объектле да жангыртыладыла. Сууланы жагъаларын габион дамбаланы орунуна темир-бетон плитала бла кючлендирип башлайбыз. Терек сууну Плановское элден башлап бир атлы шахаргъа дери кесегинде уа кёнделен тыйгъычла орнатханбыз.

- Нальчикни сакъ жауунладан эмда къатында суу кётюрюлюп келгенден сакълау жаны бла уа не мадар этилгенди?

- Шахарны баш эмда тёбен жанларыны арасында бийиклиги 350 метр болады. Аны ючюн не аз да жауун жауса, суу баш жанындан терк окъуна энишге тебиреп тюбюнде районланы басады.

1962 жылда болмагъанча аллай уллу жауун жаугъан эди бизде. Къысхасын айтханда,  шахар саулай суу тюбюне кетгенча аллай халгъа келген эди. Ленин атлы проспектде эмда талай орамлада ол асфальтны, бордюрланы да къобаргъанды. Юйлени подваллары суудан толуп, пионер лагерьле, санаторийле да ичлерине адам кирмезча болгъан эдиле. Къутуруп келген Нальчик сууну къатында адамгъа айтханынгы къычырмай эшитдиралмазча аллай таууш бар эди.

Ол болгъандан сора КъМАССР-ни министрлерини советини буйругъу бла министерство шахарны быллай жауунладан къоруулау проектни жарашдырып башлагъанды. Мен талай специалистле бла бирге Сочиге барып, анда сингдирилген системагъа къарагъанбыз. Алай бла 1963-1975 жылланы чеклеринде Нальчикни орамларында жауун сууланы бир жанына кетерген сегиз коллектор ишленнгенди.

Суу жагъаланы кючлендириуню юсюнден да энчи айтыргъа сюеме. Быллай ишле Нальчик черекни Хасанияны кёпюрюнден башлап Орджоникидзе кёпюрге дери кесегинде бардырылгъандыла. Анда дагъыда хар бирини да бийиклиги тёрт метрден артыкъ болгъан жети «тапка» ишленнген эди. Къутуруп келген суу аны хайырындан ол кесекде шошуракъ болады.

Биз хар жыл сайын къыш бошалгъаны бла вертолёт бла тау тийрелеге учуп, анда къарны къалынлыгъына къараучу эдик. Ол метрден артыкъ болмаса, шахарны суу басар деген къоркъуу да жокъ эди. Эки неда андан артыкъ метр болса уа къыйын табийгъат болумгъа бютюнда тынгылы хазырланыргъа тюшгенди.

Саулай алып айтханда, ол жыллада гидротехника мекямланы саны он кереге кёбейгенди, темир-бетондан жарашдырылгъан дамбаланы битеулю узунлугъу уа 160 километрге жетгенди. Биздеги ахшы сынауну кёп республикалада хайырланнгандыла. Аны къой, ол умут бла Китайдан эмда  Вьетнамдан келгенле да болгъандыла.

- Сиз оюм этгенден, арт заманлада жылны ол неда бу кезиуюне келишмеген къыйын табийгъат болумланы саны нек кёп болгъанды?

- Ол шарт, бек биринчиден, хауаны иссилиги саулай жер башында окъуна тюрлене баргъаны бла байламлыды. Дагъыда кюн хар 11, 22, 48 эм 99 жылла сайын бегирек къыздырады. Сакъ жауунланы, башха табийгъат болумланы саны анга кёре да болады. Сёз ючюн, арт кезиуледе жауунла да аллай жылладан бири жетгени бла байламлыдыла. Мени оюмума кёре, бир талай жылдан аланы саны азыракъ боллукъду.

Ахырында мен башында сагъынылгъан къоруулау объектлени юсюнден къысха айтыргъа сюеме. Совет Союзну заманында аланы барына да бир организация къарай эди, шёндю уа ол борч районлагъа, ведомстволагъа, муниципалитетлеге кёчюрюлгенди. Аны себепли аланы бир-бирлерине тийишлисича къаралады, башхаларына уа угъай.

Биз кеси заманыбызда къурагъан объектле аллай бир жылны ичинде иги да тозурагъандыла. Бюгюнлюкде аланы тынгылы жангыртмай амал жокъду. Аланы юсюне энтта да жангыларын ишлерге кереклиси да баямды. Нальчикде орамладан сууну бир жанына кетерген канализация жетишмегенини, аны юсюне энтта да аллай бирин къураргъа кереклисини юсюнден алгъаракъда шахарны администрациясында бардырылгъан жыйылыуда да айтылгъан эди. Биз ишлеген объектле уа республикабызны къыйын табийгъат болумладан шёндю да ышаннгылы къоруулайдыла.