Элине, халкъына къууат берген Сахай

Халкъ сюйген адамларыбызны эсде тутуу бизге, саулагъа, борчду. Хар кёзден кетген кёлден кетерге керек болмаз. Аны айтханым, миллетибиз иги таныгъан сайлама жашларыбыздан бирлери Толгъурланы Бекмырза кесини заманында Бызынгы элде колхозну председатели болуп тургъан Холамханланы Сахайны уллу адамлыгъын белгилей, былай айтханы эсимден кетмейди:  «Сюргюнде халкъыбызгъа тюшген уллу къыйынлыкъны кезиуюнде нарт акъыллы Сахай, элден элге айланып: «Болмачы хапарлагъа ийнанып, баш кечиндирирге уллу кёллю болмагъыз», - деп, не этерге билмей, ауара болуп тургъан адамларыбызны сагъайтханды, бахча этерлерин, къышха отун хазырларларын болжалгъа салмазларын ангылатханды, эсгертгенди.

Ол кезиуде бизни кеси юйюрюбюзге этген ахшылыгъын энчи белгилерге сюеме. Бир кюн Сахай, узакъ элден жаяу келип: «Къоншумда бир жараулу ийнек сатылады, онгугъуз бар эсе, аны сатып алсагъыз, жангылмазсыз», - дегенни айтып, бизни кеси бла элтип, багъасына жарашып, тууарны къолубузгъа тутдуруп жиберген эди. 1944-1945 къыйын жыллада ол ийнекни сютю жаланда бизни юйюрню ачдан сакълап къоймай, къоншуда жашагъан ненча адамны ёлюмден къутхаргъанын бир Аллах кеси биледи.

Алай эди бу огъурлу, мол жюрекли асыл адамны халкъы, хар инсан ючюн къайгъыргъаны, эринмей, арымай, талмай къарыусузлагъа болушур ючюн терен къарны жырып, балчыкъны малтап, жол къыдыргъаны».

Энди уа мен кесим Сахайны къалай таныгъанымы, кишилигине сукълана, анга минг кере ыспас этгеними юсюнден айтыргъа сюеме. Кёп жылланы газетде ишлей, республиканы къалайында да болдум, адамлары бла танышдым, жашаулары, адеп-къылыкълары, асыллары, сырлары бла шагъырейлендим. Тюз адамлыкъ даража бла алып къарагъанда, Холамханланы Сахайгъа тенг болур кишиге тюбемегенме десем, ётюрюк айтмам.

Быллай бир къауум шарт аны алайлыгъына шагъат болур деп ышанама. Озгъан ёмюрню 80-чи жылларыны башы болур эди. Бир кюн газетни иши бла Бызынгыгъа тебирейме. Жолда кетип бара уа студент тенгим (ол заманда устазланы усталыкъларын ёсдюрген институтну малкъар бёлюмюню таматасы) Созайланы Борисге тюбейме да, экибиз да автобус бла Бабугентге жетип, андан ары барыргъа  улоу табар муратда Бызынгыгъа бурулгъан жолну жанында сюелебиз. Алайда иги кесек турдукъ. Бир кезиуде УАЗ-ик келип, тюз бизни къатыбызда тохтады. Бир киши, аны эшигин ачып: «Бызынгыгъа барабыз, жолугъуз ары эсе, элтейик», - деди.

Къууанып минебиз. Анда уа шофёрну жанында бизге сёлешген адам арт жанында жаш къызчыкъ олтуруп эдиле. Элге жетгинчи бир киши сёлешмеди. Автомашина бир арбазны къатына келип тохтады. Ол заманда бизни жол нёгерибиз, жыл саны келген киши, былай айтды:

- Жашла, сиз бизни элге, баям, бирер иш бла келгенсиз. Тюш ууахтыда былайгъа табылсагъыз, бек сюерикме.

Биз, ол келбетли кишиге ыспас этип, кеси жумушларыбызны тындырыргъа, Борис  - школгъа, мен эл Советге кетдик. Чакъырылгъан жерге барыргъа акъылыбызда да жокъ эди.

Болсада тюш болду деген кезиуде эл Советни председателини кабинетинде телефон зынгырдады. Аны иеси ким бла эсе да жарыкъ саламлашды, саулугъун, эсенлигин сорду да, манга къарап былай айтды: «Сиз машинасына минип келген Холамханланы Сахай сёлешеди. Ол сени тюш азыкъгъа  юйюне чакъырады. Нёгеринг да андады…»

Эл Советни таматасы мени жангызлай жибермей, биргеме келди. Кертиси бла да, Борис анда олтуруп, юйюр бла шагъырей бола тура эди. Алайда мени да Сахай бла, юйюрню башха адамлары бла танышдырдыла. Автомашинада келген къыз Сахайны медучилищеде окъугъан къызы Валя кёре эдим.

Кёп турмай, аш къангагъа олтуруп, хычинле ашадыкъ, таулу айран ичдик. Ауузланып бошагъандан сора Сахай бизге былай айтды: «Жашла, мен да сизнича заманымда жолоучулукъда кёп айланнганма. Хуржунумда ахчам, баргъан жеримде жууукъларым, танышларым бола тургъанлай, ач болуп къайтхан кюнлерим аз тюйюл эдиле. Сиз бюгюн, Бызынгыгъа келип, туз-гыржын ашамай кетсегиз, жаным къыйналгъанлай турлукъ эди. Сау болугъуз, чакъырылгъан жерге келе билгенигиз ючюн…»

Ол огъурлу адамны аллай сёзлери бизни уялтхан окъуна этген эдиле. Алай Холамхан улуну чомартлыгъы, тау адетлени, намысны жюрюте билгени уа бюгюн да жюрегими теренинде турады. Анга ыспас-бюсюреу сёзлени къуруда ёхтемлик бла айтама. Ол дуниясы жарыкъ болсун.

Арада бир ауукъ заман озуп, мен «Заман» газетден («Коммунизмге жол») Черек (Совет) районда туруп ишлеген корреспондент эдим. Бир жол Къабарты-Малкъарны кёп поэти эм жазыучусу Бызынгыда китап окъуучуланы конференциясын бардырыргъа ары атландыла. Мен да, корреспондент борчуму толтура, ала бла барама.

Ол кюн Къулийланы Къайсын, Отарланы Керим, Гуртуланы Берт, Залийханланы Жанакъайыт, Макытланы Сафар, Хачим Теунов, Адам Шогенцуков, Михаил Киреев эм башхала, эллилеге Къабарты-Малкъарда суратлау адабиятны айныу жолуну юсюнден айтып, кеслерини чыгъармаларын окъудула, келир заманнга борчларын белгиледиле, жыйылгъанланы кёп тюрлю сорууларына жууапла бердиле. Ол бызынгылылагъа чынтты байрам болгъан эди. Уллайгъан адамладан башлап школчулагъа дери да -  барысы да кёллери жарып жыйылгъан эдиле. Ала сюйген поэтлерини чыгъармаларын алай ариу окъуй эдиле, хар бирини ызындан а узакъгъа созулгъан къарсла бир бирлерин алышындыргъандыла. Сау кюнню элли библиотека къурагъан аламат кёрмючню къатында сюелип, китапланы окъуй, аланы авторлары бла кеслерини оюмларыны юсюнден сёлеше эдиле.

Жыйылыу бошалгъандан сора Сахай къонакъланы юйюне чакъырды. Суратлау сёзню усталары, сайлама адамла ушакъны аны берекетли, жарыкъ кёллю юйюрюнде андан ары бардырдыла. Аш къангагъа башчылыкъны уа закий Къайсын эте эди. Ол алгъыш сёзюнде Холамханланы Сахайны адамлыгъыны уллулугъуну, таза жюреклилигини, элине къууат, берекет бере жашагъаныны юсюнден кёп махтау сёз айтды.

Къалгъанла да юйюрню таматасына ыспас этдиле, жамауатны арасында аны намысы кёкге жетерча бийикде болгъанын айырып чертдиле. Тюбешиуню бек жарыкъ кезиую уа поэтле Холамхан улуну жаланда Бызынгы элни угъай, республиканы жашауунда ишинде оюмлу, кюлкюлю хапарларын айтып, жыйылгъанланы кёллерин кётюрюп тургъан ууахтылары эди.

Сахай сёзге усталыгъын, чамгъа, лакъырдагъа чемерлигин ол кюн артыкъда кёл салып ачыкълагъанча кёрюндю. Хар поэтге, жазыучугъа энчи сюймеклигин кёргюзте, бети жарып, къууанып, атларын айтып эркелетди. Бютюнда Залийханланы Жанакъайыт КПСС-ни Совет район комитетини биринчи секретары болгъан заманда аны бла тюбешиулерин, ушакъларын айтып, адамланы харх этдирип кюлдюрдю.

«Бир жол, - деди Сахай, Жанакъайытны кёргюзтюп, Залий шуёхум мени райкомгъа чакъырады да, юсюмде юч-тёрт жууаплы иш бола тургъанлай, дагъыда аладан да къыйын жумуш буюрады. Мен алгъа угъай деялмадым, кете туруб а: «Алан, Залий, къайда не тюрлю хакъсыз къыйын иш чыкъса, мени боюнума жюклейсе. Мен санга запасной баллонму болгъанма», - дедим.

Коммунист партияны Къабарты-Малкъар обкомуну биринчи секретары  Тимбора Мальбахов Бызынгыгъа баргъанда, эллиле анга жолларыбыз жараусуз болгъандыла, ёзенледе сюргю жерлерибиз узакъдадыла, Нальчик да алай деп тарыкъгъандыла. Ол а элни Къара-Суугъа кёчюрюрге дегенде, Сахай сёз алгъанды да, былай айтханды: «Жолдаш Мальбахов, Прохладный Москвагъа жууукъду, алай эсе, республиканы ара шахарын ары кёчюрсек, тюз болмазмы». Огъурлу къартны оюмлу чамын тюз ангылап, Тимбора Къубатиевич харх этип кюлгенди.

Ол кюнден сора да мен Сахайгъа кёп кере тюбегенме. Къачан да жарыкъ кёллюлюгю биргесине бола, адеби, къылыгъы, жюреклеге хошлукъ бере, баргъан жеринде ишин тамам этерге болушханды, ушакъ нёгерине кесин сюйдюргенди.