Къайнар керек тюйюлдю…

Къайнар суусап ёнгечде (пищевод) рак аурууну къозгъаргъа боллукъду. Аллай билдириуню бу аурууну тинтген халкъла аралы агентство этгенди (МАИР). Бу бек магъаналы организацияды, Саулукъ сакълау жаны бла битеудуния организацияны (ВОЗ) къауумуна киреди, канцерогенлени тизмесин да ол жарашдырады. 

СССР-де аны билгендиле

Исси ичгилени юсюнден жангычылыкъны бизге  профессор, РАН-ны член-корреспонденти,  Россейни Н. Н. Блохин атлы онкология илму арасыны таматасыны орунбасары Давид Заридзе хапарлайды. Давид Георгиевич 1980-чи жыллада  СССР-ни Прикаспий регионунда  къайнар суусапланы ичген тёрени хатасындан ёнгечде чыкъгъан рак  аурууланы проблемасын тинтгенди.

- Биринчиден, чертейим, бу болумда чай, кофе неда башха ичгини хаталары жокъду, аланы къайнар халда ичген адетге эс бурургъа керекди ансы.  Иссилик ракны айныууна  себеплик этеди, къайсы суусап да болсун, ол къайнар эсе, бу жаны бла иш тапсыз болуп къалыргъа къоркъуу барды.  Чайны ол халда ичген тёре Каспий тенгизни  Иранда жагъасыны тёгерегинде, Туркменистанда, Къазахстанны бир-бир жерлеринде жашагъанлада сакъланады.

Бу регионда ишлегеним себепли айталлыкъма – анда ичген чайларына мен тийген окъуна эталмаучу эдим - алай къайнар эди.  Ол кезиуде кесим да чайны иссилей сюйгеними да белгилейим. Алай ала уа андан да бек оздургъандыла.   Къайнар ичгиле бла ёнгечде ракны байламлыкъларын ачыкълагъан МАИР чыгъаргъан эсепле бла шагъырейленнгенме. Алимле дунияны кёп жерлеринде суусап ичиуню тинтгендиле, ол санда Юг Америкада да.  Анда бек къайнар мате деген ичгини хайырланадыла, аны бла байламлы уа мында ауузда рак къозгъалгъаны ачыкъланнганды. Алай ол  ёнгечде чыкъгъанындан эсе азыракъ тюбейди. Баям,  матени соломинка бла тартханлары ючюн болур алай. 

Ракны къуралыуу

Къайнар ичгилени хаталарындан рак къалай къуралгъаны шарт белгилиди. Кюйдюргени ючюн ёнгечни хырыулусу (слизистая) къозгъалады, воспаление болады, аны себепли уа аны эти  къарыусузланады, анга канцерогенле терк окъуна сингедиле.

Ол а ёнгечде бу аурууну къозгъалыууна келтиреди.  Бек къайнар ичгиле хайырланнган тёре болгъан регионлада  бу злокачестволу кёбюуле 20 кереге кёбюрек тюбейдиле: 100 минг адам жамауатха 120-150 рак аурууу болгъан.  Тенглешдирирге: кюнбатыш  къыраллада -  5-8 ауругъан. Ёнгечни кёбюулери да башха-башха тюрлюдюле.  Исси ичгиле хайырланнган регионлада  ёнгечде плоскоклеточный рак, Западда уа – аденокарцинома боладыла.

Ол барысы да тынч ангылашымлыды. Россейде бла Запад къыраллада башха къоркъуула жерлерин табадыла.  Тёредеча, ол аракъы бла тютюндю. Къаты градуслу ичги иссилеча болады.  Ол хырыулуну  къозгъайды, воспаленияла чыгъарады, андан а - кёбюуге келтирген тюрлениулени.

Магъаналыды, ичгини градусуну къатылыгъына  кёре, аны къозгъагъан къарыуу да кючлюрек болады.  Андан сора да, этил спирт санда ацетальдегид деген кючлю канцерогеннге бурулады. Чагъыр бла сыраны аллай затлары жокъдула.  

Алай арт кезиуде  ёнгечни бу ауруууну къозгъалыууну сылтауларында уллу магъананы  мардадан озгъан ауурлукъ бла  артыкъ семизлик тутадыла, бегирекда АБШ-да.

Суусапланы къаллай температуралары болургъа керекди?
МАИР-ни рекомендациясына кёре, къоркъуусузлукъ суусап  65 градусдан исси болургъа керек тюйюлдю. 
Жылылыкъны термометрсиз  къалай ангыларгъа боллукъду:
• 60 градусха жетген ичги къуюлгъан стаканны къолунгда туталаса, андан къайнарны-угъай.
• 65 градусха жетген иссилиги болгъан суусап къайнар кёрюнеди, алай ол ауузну хырыулусун кюйдюрмейди.   
МАИР-де кофени юсюнден оюмла
• 1991 жылда  бу организацияны  ишчилерини тинтиулерине кёре, кофе къууукъда ракны къозгъагъанына ишекли болгъандыла.
• Артдаракъ ол ишекликни кетергендиле, аны къой да,  кофе ракны эки тюрлюсюнден сакъларгъа болады деген оюмгъа келгендиле: бауурда эмда маткада тюбегенлеринден.
• Баям, кофени ракны бирси 20 тюрлюсюнден сакъларча кючю да болур, аны бегитген эсепле алыкъа чыгъарылмагъандыла.