Жау чайкъау

«Малкъарлыла бла къарачайлыла сютден эмда сют башдан жау алыу  бла бурун заманладан  бери шагъырейдиле, мал тутуп, сют саууп тебирегенли», - дейди сют промышленностьну инженер технологу Мисирланы Хасан.  - Малчылыкъ бла уа бизни  ата-бабаларыбыз - аланла - бир талай минг жыл мындан алгъа окъуна кюрешип башлагъандыла. Ала жау чайкъаргъа къалай юйреннгенлерини юсюнден Мисир улу кеси билгенин эмда Къарачай-Малкъарны этнографлары жыйгъан материалларын жарашдырып айтады.

Айранны неда сютню гыбытлагъа къуюп, бир жерден башхасына  элтгенде, ала чайкъала кетип, башларында гитче сары тугулла жыйыладыла.   Андан сора гыбытланы кеслери чайкъап тебирейдиле. Бир талай замандан сора уа тюзелип, жауну сют башдан да аладыла. Гыбытны ючден экисин сют башдан толтуруп, кёнделен орнатылгъан таханнга жип бла такъгъандыла. Сора экеулен аны эки жанында тохтап, кезиу-кезиу ары-бери тепдиргендиле. Бу иш бла кюрешген кезиуде  малланы тейриси  -Долайгъа жораланнган жырны жырлап болгъандыла.

Онтогъузунчу ёмюрню ахырында Къарачай-Малкъарда жауну агъачдан жарашдырылгъан чыккырлада  чайкъап  башлайдыла. Баям,  ол женгилирек болур эди, алай дагъыда гыбытдагъын бегирек багъалагъандыла. Аны кесин да   сууугъуракъ жерде бузмай кёп тутхандыла.

Ата-бабаларыбыз этген жауну экинчи тюрлюсюне акъ жау дегендиле. Аны къалынлыгъы иги да азыракъ болгъанды. Аны азайтыр ючюн, сют башха хамеши  жангы уютулгъан айранны башында къошхандыла.

Акъ жауну   сют аз сауулгъан заманлада, кесин да юйде жаратыргъа деп хазырлагъандыла, сатаргъа хазна чыгъармагъандыла.  Аны  къалынлыгъы, орта эсеп бла алып тергегенде,  55-60 процент болгъанды. Европада бла Америкада къалынлыгъы аз болгъан жауланы  чыгъарыр  къайгъыгъа арт кезиуледе (жюз жыл мындан алгъа) киргенликге, къарачай-малкъар халкъ аны мындан мингле бла жыл жарашдырып башлагъанды.

Урулгъан жауну  къайнатыу  бла халкъыбыз бек эртте шагъырей болгъанды. Аны  агъач чыккырлагъа къуюп, сууугъуракъ жерде жылла бла бузмай сакълагъандыла. Жауну къазанда къайнатып  алгъандан сора тюбюнде къалгъанына  тотра дегендиле. Дагъыда сют башдан, жаудан сора, къаймакъ да  алып болгъандыла.

Саулай алып айтханда,  къарачай-малкъарда жауну бла къаймакъны он тюрлюсюн хазырлагъандыла:  ийнек, эчки, къой сютлени башындан этилген, эриген сары, ийнек, эчки, къой сютледен этилген айранланы хамешиси къошулгъан акъ жаула эмда аллай сютлени башларындан этилген къаймакъла.

Энди уа жауну чайкъагъан заманда жырлаучу Долайны жырыны сёзлерин келтирейик. Аны белгили жырчыбыз Отарланы Омар да жырлаучу эди.

Ой,  Долай, долай, былкъылдай,

Ийнекле келелле уллу жылкъылай.

Ой,  долай, долай, былкъылдай

Эчкиле келелле акъгъан чырпылай.

Ийнеклени алларында келген къара ийнек,

Ол къара ийнекни болур жууурту.

Эчкилени алларында келген сары эчки

Ол сары эчкини болур гыбыты.

Ой, долай, долай, доп гыбыт

Ой сени ичинги ма сары мал толтуруп,

Ичингдеги къара ийнекни жуууртуд,

Тышынгдагъы сары эчкини гыбытыд.

Ой,  долай, долай, булакъдан,

Ийнекле келелле агъач къулакъдан.

Бизни юй бийчебиз беш баш эмеген,

Кишиге бермей тапханын, кеси жемген.

Ой,  долай, долай, долай, долтургъан,

Уллу сары гоппан жаула алдыргъан.

Биз сенден гоппан бла майла алырбыз.

Таматабызны элтип аллына салырбыз.

Таматабыз къош къаштигим къалдырыр,

Айтхан жумушуна женгил чапдырыр,

Айтхан жумушуна женгил чапмасанг,

Бутларыбызгъа гыбытны тартдырыр.

Ой,  долай, долай, долай,  май долай,

Къошубузгъа ач къонакъла келдиле,

Ала сени сакълай ачлай ёлдюле,

Ой бола эсенг сен а бол гыбыт.

Болмай эсенг, сени бучхагъынгы тешерле,

Мени да къулагъымы кесерле.

Экисин да бир бирине тагъарла,

Тюплеринден отну къызыу жагъарла.

Ой, долай, долай, долай жау гыбыт,

Бузугъу болмай толу сау гыбыт,

Муну айранындан жау эте,

Муну бузугъундан сау эте,

Мен айтама май долайны,

Майдан толсун сен гыбытны къарынынг

Тууарчыла жигит долайчыла,

Жазгъа сау чыкъсынла долайны

жырлагъан жырчыла.

Улбашланы Мурат хазырлагъанды.