«Къарачай-малкъар фразеология сёзлюк»

(Баргъаны)
Фразеология айланчла малкъар тилни байлыгъын, кенглигин, эрттеге ата-бабаларыбызны эслиликлерин, тенглешдире билиулерин кёргюзтгедиле. Ала ана тилни энчи айбат бутагъын къурайдыла.

                                                       У

УГУСУ СЫНАРГЪА (адамны) Къарыуу къалмазгъа, тюгенирге.

УГЪАЙ ЁНГЕ УА (межд.) Хау деген магъанада.

УГЪАЙЫМ ЖОКЪДУ Ыразыма, угъай демейме деген магъанада.

УЗАКЪ ЁМЮРЛЮ БОЛ (алгъыш) Кёп жаша деген магъанада.

УЗУН СЁЗНЮ КЪЫСХАСЫ (модаль фраза) Къысхасын айтсакъ деген магъанада.

УЗУН ТИЛЛИ [адам] Сёзчю, тилчи адам.

УЗУНКЪУЙРУКЪ КЪАГЪЫТ Артындан къаугъасы чыкъгъан къагъыт.

УЛАН БЕШИКЛЕ ТЕБИРЕТИЛСИНЛЕ (алгъыш) Кёп жашы болсун деген алгъыш.

УЛАН ЖАШЫМ – ЖЫЙЫН БАШЫМ Сабийни эркелетген  сёзле.

УЛАН НЁГЕР Къатын алгъан жашны халал, татлы тенги, ишин мажарып айланнган жаш.

УЛАН СЮЕК БОЛСУН (алгъыш) Эр киши сабий туусун деген магъанада.

УЛАН СЮЕК ТУУАРГЪА Анасына жаш сабийчик тууаргъа.

УЛЛУ БАШЫ БЛА Адам тамата, жашаулу болгъанын, анга кёре намысы жюрюрге кереклисин кёргюзтгенде айтылады.

УЛЛУ БАШЫН ГИТЧЕ ЭТЕРГЕ Адам кеси намысына тийишли болмагъан ишни этерге, аманнга тенг болуп, сёлеширге.

УЛЛУ БИЧАКЪНЫ АУУЗУНДАЧА Бек уллу къыйынлыкъ сынап тургъанча.

УЛЛУ КЁЛЛЮ БОЛУРГЪА (болмазгъа) 1. Бир тапсыз иш ючюн къайгъырмазгъа, сансыз болургъа, болушлукъ этмезге. 2.Эсирик болургъа. 3.Сансыз болмазгъа, къайгъыргъанлай турургъа.

УЛЛУ СЁЛЕШИРГЕ Урушургъа, тырман этерге, биреуню намысын чёкдюрюп сёлеширге.

УЛЛУ СУУГЪА БАЛТА БЛА ЧАБАРГЪА Этерге къолундан келмеген ишге базыныргъа.

УЛЛУ ЭШИКЛИ [адам] (къарач.) Онглу адам, бай юйю болгъан, уллу тукъумдан чыкъгъан адам.

УЛЛУГЪА КЕТЕРГЕ Эсирик болургъа, биреуню кюсемезге.

УППА ДЕП ОКЪУНА ЭТЕРГЕ (бир ишни) къара: ТАБУ ЭТИП ДА.

УППА КЁЗЮНГЕ! (межд.) Эринир эдинг (сен айтханча этмесем) деген магъанада.

УППА ЭТЕРГЕ ТАПМАЗГЪА (кёрмезге) Затны, не бек излесенг да, тапмазгъа, бек багъалы, кюсерча болургъа.

УР ДА ЖЫКЪ, ТАРТ ДА КЕС (къарач.) Арталлы да унамазгъа, не аз да къатына къоймазгъа.

УРА ТУРСАНГ, КЪУДАЙ ДА ЁЛЮР (къарач.) Аз-аз тие турсанг, иш битер деген магъанада.

УРМАЙ-ТЮЙМЕЙ ЖИЛЯТЫРГЪА Тырман бла, урушуп жилятыргъа.

УРТЛАР СУУ, КЪАБАР КЪАБЫН Ашарыкъ, ичерик, азыкъ (зат).

УРУ АРТЫ (журту) – КЪУРУ (Нарт сёз.) Уручу адам байыкъмаз, онгмаз деген магъанада.

УРУ КЪАЗАРГЪА Биреуге жашыртын дерт жетдирирге.

УРУДА ТУРУП ЧЫКЪГЪАНЧА Жашау халы билмеген, халисиз адамны юсюнден.

УРУЧУНУ БАШЫНДА ОТ ЖАНАР (Нарт сёз.) Уручу, аманлыкъчы тасхасын кеси билдирир деген магъанада.

УРУЧУНУ ХУРЖУНУ ТЕШИК БОЛУР (Нарт сёз.) Уручуну ырысхысы берекетли болмаз деген магъанада.

УРУШНУ АЛЛАХЫ (орусч.) Ауур артиллерия: ауур топла, «катюшала» д.а.к.

УРУШУРГЪА БАРГЪАН ЖУМДУРУГЪУН УНУТХАНЛАЙ (масхара) (Нарт айтыу.) Бек керекли затны унутханлай.

УРЧУКЪЧА АЙЛАНЫРГЪА (бурулургъа) 1. Ишни, жумушну терк къармашып этерге. 2. Биреуню шапалыгъын этерге, жойкъулланыргъа.

УУ ЖИЛЯН (КИБИК) [адам] Чексиз огъурсуз адамны юсюнден.

УУАКЪ АЯКЪЛЫ [мал] Къой, эчки мал.

УУАКЪ КЕРЕК Тиширыу сыйгъа салыргъа жараулу ууакъ затла: дух, сапын, кюзгю, жюзюк д.а.к.

УУАНЫКНЫ (ёгюзню) БИЧАКЪГЪА СОЗГЪАНЛАЙ (тартханлай) (масхара) Ишни артын аллына этгенни юсюнден.

УУАХТЫ УНУТХАН [адам] (къарач.) Эртте ёлюрге тийишли аман адам.

УУАХТЫСЫНА КЪУТУРУРГЪА Ёлюмден къоркъмай, кесин тапсыз жюрютюрге.

УУУ ЖЕТЕРГЕ Жашыртын хатасы жетерге.

УУУЧ БЛА БИР Бек азчыкъ деген магъанада.

УУУЧ БЕРИРГЕ Тирменчиге мирзеу тартханы ючюн, мирзеу не да ун берирге.

УУУЧУ ТОЛУ КЪУРТ БОЛСА ДА... (атасы, анасы) Сабий атасыны, анасыны не уллу къыйынлыгъын да эринмей кётюрсюн деген магъанада.

УУУЧХА (къолгъа) ЖЫЯРГЪА 1. Бир затны эркинлигин къолуна алыргъа. 2. Биреуню пленнге, тутмакъгъа салыргъа.

«УФ» ДЕСЕНГ, АУАРЧА БОЛУРГЪА Къарыусуз, ачыулу болургъа.

УФ-ЧУФ ДЕП (айланыргъа) Омакъланып, кесин кётюрюп (айланыргъа, сёлеширге).

УЧА КЪАЗАН Саулай къой мал бишген уллу къазан.

УЧАР КЪУШЧА Аламат, сейирлик, жарыкъ кёллю болуп.

УЧДУ-КЮЙДЮ, ТАПСАНГ, КЪОЙМА къара: ТАПСАНГ, КЪОЙМА.

УЧУ-КЪЫЙЫРЫ ЖОКЪДУ Бек уллуду, бек кёпдю деген магъанада.

УЧУ-КЪЫЙЫРЫ КЁРЮНМЕЗГЕ (болмазгъа) Тауусула билмезге деген магъанада.

УЧХАН КЪУШДАН ТЮК АЛГЪАН [адам] Ётгюр, жигит адам.

УЧХАН ОКЪДАН КЁЗ ЖУММАЗГЪА Душмандан къоркъмай, таукел сермеширге.

УЧХУН БОЛУРГЪА (адамны) Бети агъарыргъа, къарыусуз болургъа.

УШ (юш) ДЕП ТАУУКЪ УЧУРМАГЪАН [адам] Тынч, огъурлу, хурметли адам.

(мен) ... УШАЙМА ДА (адам) Кеси кесине таукеллик этгенде, айтылады.

УШКОК ОТ ИЙИСГЕМЕГЕН [адам] Урушха кирмеген, уруш къыйынлыгъын сынамагъан адам.

УЯЛМАГЪАН БУЮРУЛМАГЪАННЫ АШАР (Нарт сёз.) Бетсиз адам юлюшсюз къалмаз.

УЯТЫН-БЕТИН АЧАРГЪА къара: БЕТИН АЧАРГЪА.

 Ф

ФАКЪЫРАЧЫНЫ АРТМАГЪЫНА КЪАТЫЛГЪАНЧА (къатылгъанлай, къатылгъан кибик) Къызгъанч адамны къогъузтханлай.

ФАРС КЮЗГЮ (эски) Персиядан келген кюзгю.

                                                          X

ХАДА КЪОЙ (къочхар) Къамичи къуйрукълу къой (шпан къумалы къой).

ХАДА, ХЫЙДА ДА ЖОКЪДУ [адам] (къарач.) Адам санда жюрюмейди, бош, сансызды деген магъанада.

ХАЖИГЕ БАРГЪАНЧА (жюрюрге) Къуру да бир жерге жюрюгенлей турууну юсюнден.

ХАЖИЛИК (хаж) КЪЫЛЫРГЪА Аравияда дин къуллукъ этип, хажиликге тийишли болургъа.

ХАЗЫРГЪА БИСМИЛЛЯ [адам] Хазыр ырысхыгъа ие болургъа сюйген, кеси ишлерге, къыйналыргъа сюймеген адам.

ХАЙРАН (хайрам) БОЛУРГЪА (этерге) 1. Тели болгъанча болургъа (этерге). 2. Апчыргъа, не этерге билмезге.

ХАЙТ ДЕ Къыйынлыкъгъа, бушуугъа кесинги хорлатма деп чакъырыу.

ХАЙТ ДЕГЕН [адам] 1. Къарыуу аллына келген жаш адам. 2. Къарыулу, жигит, ётгюр адам.

ХАЙЫР БОЛСУН 1. Биреу тюшюн айтханда этилген алгъыш. 2. Чючгюргенде этилген алгъыш.

ХАЙЫУАН ЭТ АШАГЪАН [адам] Телирек деп, сюренги этип сёлешгенде айтылады.

ХАЛАЛ БОЛСУН Сыйланнганы, ашагъаны ючюн, адам «сау бол», «бай бол», «сыйлы бол» дегенде къайтарылгъан жууап.

ХАЛАЛ ЖЮРЕКЛИ [адам] Эриулюгю болгъан, болушлукъ этерге эринмеген, хурметли адам.

ХАЛАЛ ЭТЕРГЕ Малны боюнун тартып, ашаргъа жарарча этерге, мурдар этмезге.

ХАЛКЪ АЛЛЫНДА АЙЛАННГАН [адам] Къуллукъчу, белгили адам.

ХАЛКЪ АУУЗУНА КЪАРАГЪАН [адам] къара: ЭЛ АУУЗУНА КЪАРАГЪАН.

ХАЛКЪ АУУЗУНА ТЮШЕРГЕ къара: АДАМЛАНЫ АУУЗЛАРЫНА ТЮШЕРГЕ.

ХАЛКЪ – ГУУУРТХА, ГУНАЙ – ЖУУУРТХА къара: ЭЛ – ГУУУРТХА, ГУНАЙ – ЖУУУРТХА.

ХАЛКЪНЫ ЮСЮНЕ КЪАРАТЫРГЪА къара: ЭЛНИ ЮСЮНЕ КЪАРАТЫРГЪА.

ХАЛЫ ЭШЕРГЕ (къарач.) Чурум излерге, сёз къозгъаргъа.

ХАЛЫНА ТАРТЫРГЪА Биреуге ушаргъа, аныча болургъа, ол тюбегеннге тюберге.

ХАМХОТУН ТУРГЪУЗУРГЪА (къарач.) къара: КЕСИН КЁПДЮРЮРГЕ.

ХАМ-ЧОМ ЭТИП (ашаргъа) Къабынны ызындан суусун зат уртлап ашаргъа.

ХАННГА ЖУУАП (жомакъ) ТЮЙЮЛДЮ къара: ХАНАУ ХАПАР.

ХАНАУ ХАПАР Магъанасыз, ётюрюк хапар, сёз.

ХАНС СИБИРТГИЧА АЙЛАНЫРГЪА (къарач.) Тохтамай, ийиле-бюгюле айланыргъа.

ХАНСДАН АЛАША, СУУДАН ШОШ [адам] (орус.) Кесин тынч, жууаш, дауурсуз, къайгъысыз жюрютген адам.

ХАНТХА БАТМАЗГЪА Ашны иги сюйюп, татыуун чыгъарып ашамазгъа.

ХАНТЫН БЛА АНТЫН ТЕНГ АШАГЪАН [адам] Ётюрюкчю, тутхучсуз адам.

«ХАП» ДЕМЕГЕН [ит] Юрмеучю, тынч ит.

ХАПАРЫ БОЛУРГЪА Адамны бир затдан билгени, усталыгъы болургъа.

ХАПАРЫ ЖОКЪДУ Биреуню бир затдан билгени жокъду.

ХАР АТЛАМДАН БИР Терк-терк деген магъанада.

ХАРАМ ТАЛАХ САЛЫРГЪА (харам талах бла айырылыргъа) Эр бла къатын, муслийман некяхларын бузуп, айырылыргъа.

ХАРАМ-ХАЛАЛ ДЕП (сюелирге); Харамгъа-халалгъа жетиширге) Ахшыгъа-аманнга жетерге, сёз, даулаш болургъа.

ХАРАМ ЭТЕРГЕ 1. Бир затны къызгъанмазгъа. 2. Биреуден ёнгеленирге, анга терс къараргъа. 3. Малны боюнун кесмей, харам ёлтюрюрге.

ХАРБЫЗ ИЧИНДЕН КЪУМУКЪЛУ ЧЫКЪГЪАНЛАЙ Билмей, сакъламай тургъанлай келип къалгъанны юсюнден айтылады.

ХАРСХА КЕЛИРГЕ (жыйылыргъа) (къарач.) Биреу бла келиширге, бир мардагъа сыйыныргъа.

ХАРСЫНА ТЕПСЕМЕЗГЕ (къарач.) Биреу айтханны этмезге, аны жанлы болмазгъа.

ХАРФ ТАНЫРГЪА Окъуй, жаза юйренирге.

ХАРХ БОЛУРГЪА (этерге) Уллу таууш этип кюлюрге (кюлдюрюрге.)

ХАТА-ХАЙЫРНЫ АНГЫЛАРГЪА Адам ёсюп, акъылбалыкъ болургъа.

ХАТЕРИН ЭТЕРГЕ Намыс этерге (тиширыугъа, къартха, жууукъгъа).

ХАУА ЧЫРАКЪ Электричествону кючю бла жаннган чыракъ.

ХАУХ ДУНИЯ (дин) къара: ЖАЛГЪАН ДУНИЯ.

ХЕЙ ДЕСЕНГ, ХОЙ ДЕП ЧЫГЪАРГЪА (хейт дерикге хойт дерик [адам] Жигитлик этерге хазыр болургъа.

ХО (хоу) БИР ДА (хоу бир да) (межд.) Угъай деген магъанада.

ХО ДЕРГЕ Бир затха ахшы дерге, угъай демезге.

ХОМПАР ТАШ Тёгерек, сыйдам таш, къол таш.

ХОП-СОП ЭТЕРГЕ 1. Уллу, хыны сёлеширге, кишиге бой бермезге. 2. Ишсиз-кючсюз айланыргъа.

ХОР БЛА Зорлукъ бла.

ХОР КЁРЮРГЕ Зорлукъгъа санаргъа.

ХОЧА ТЮЙЮЛДЮ (болмазгъа) Хал, иш махтарча тюйюлдю, осалды деген магъанада.

ХОШ БОЛУРГЪА (этерге) Жюрек ырахат болургъа, тынчайыргъа.

ХОШ КЕЛГИН (келдинг, келдигиз) Сау кел деп саламлашыу.

ХУДЕС КЪОБАННЫ БОКЪЛАГЪАНЧА (къарач.) Бир адам да къатышдырыр элни, къозгъар деген магъанада.

ХУЖУ КЪАЛЛЫКЪ (къаргъыш) (Юй жашаудан.) къара: БОШ КЪАЛЛЫКЪ.

ХУНА ТЕШИКДЕН ЧЫКЪМАЗГЪА Адам кесини адам даражасын чертир ючюн айтылады.

ХУНАГЪА ЖАРАШМАГЪАН ТАШЧА [адам] Киши бла акъылы келишмеген адамны юсюнден.

ХУР КЪЫЗ КИБИК (хур къызча) Бек ариу.

ХУРЖУНУ ЖУКЪА БОЛУРГЪА [адам] Жарлы, ахчасыз болургъа.

ХУРЖУНУ КЪАЛЫН БОЛУРГЪА Кёп ахчасы болургъа.

ХУРЖУНУМДА АДАМ БАШ БАР ЭСЕ УА? Адамны затына эркинликсиз тийгенде айтылады.

ХУРЖУНУНДА ЖЕЛ ОЙНАРГЪА Ахчасыз, жарлы болургъа.

ХУРЖУНУНГУ КЕНГНГЕ АЧ (масхара межд.) къара: КЪОШ УУУЧУНГУ КЪАЙЫН АНАНГА ТУТ!

ХУЮН ЭШЕРГЕ (къарач.) къара: ХАЛЫ ЭШЕРГЕ.

ХЫ ДЕГЕН [иш, адам] Асыулу, магъаналы, тынгылы (иш, адам).

ХЫККИЛЕРИН АГЪЫЗЫРГЪА (сыгъаргъа) Жиляргъа, сытылыргъа.

ХЫЛЫ-МЫЛЫ ЭТЕРГЕ Ишни тынгысыз, къатышдырып этерге.

ХЫМЕН ХАЛЫ ЧАКЪЛЫ БИР къара: ТЮК ЧАКЪЛЫ БИР.

ХЫНЧ-МЫНЧ ЭТЕРГЕ (къарач.) Ынычхаргъа, тынгысыз болургъа.

ХЫПЫЙ-СЫПЫЙ ЭТЕРГЕ Боюн салмай, къылыкъсызлыкъ этерге.

ХЫРТХА УРУРГЪА (къарач.) Затны кемчилигин ачыкъларгъа, критика этерге.

ХЫРЫН БУРУРГЪА (къарач.) къара: КЪУЛАКЪЛАРЫН БУРУРГЪА.

ХЫЧАУМАН АЙ (эски) Жылны май айыны аты.