Сёз байлыкъ

 «Къарачай-малкъар фразеология сёзлюк»
(Баргъаны)

Фразеология айланчла малкъар тилни эрттелилигин бла къалай бай болгъанын кёргюзтгедиле. Аланы билгенни ушагъы бай болады. анга къайда да сюйюп тынгылайдыла.
 
ТУЗ АРБАГЪА ЖЕГЕРГЕ (жегилирге) Адамны къаты ишлетирге, къыйнаргъа, апчытыргъа (къыйналыргъа, апчыргъа).

ТУЗ АРБАНЫ ТИК ЁРГЕ ТАРТХАН КИБИК къара: ИЙНЕ БЛА КЁР КЪАЗГЪАН КИБИК.

ТУЗ БЛА АНТ ЭТЕРГЕ Тузну, гыржынны сыйлылыгъы бла къаргъаныргъа.

ТУЗ БОЛУП ЭРИМЕЗГЕ (туз болупму эририкме? – къарач.) Бек къыйналсакъ да, ёлмебиз деген магъанада.

ТУЗ-ГЫРЖЫН БЛА ТЮБЕРГЕ Алгъышларгъа, къонакъгъа чакъырыргъа.

ТУЗ-ГЫРЖЫНЫМ УРСУН (къаргъыш) Къыйыным (ашатханым-ичиргеним) харам болсун деген магъанада.

ТУЗ-ГЫРЖЫНЫН (дамын) АШАРГЪА Биреуню къыйыны, ашы-сууу бла хайырланыргъа.

(жюрегине) ТУЗ ГЫРТЧА ТЮШЕРГЕ Бир зат [адамны] арталлы да эсинден кетмезге, тынчлыкъ бермезге.

ТУЗ КЪУТУКЪ БОЛУРГЪА Ачыудан къыйналыргъа, асыры тёзгенден, сынтыл болургъа.

ТУЗГЪА ТЮШГЕН КЪУРТ КИБИК (къуртча, къуртлай) Амалсыз болуп, типискиге къалып.

ТУЗЛАМАЙ КЪАТДЫРЫРГЪА Сын къатдырыргъа, жууапсыз, амалсыз этерге.

ТУЗЛУ ГЮТТЮ АШАРГЪА ЖЫЙЫЛГЪАНЧА Бир юйге кёп адам басыннганыны юсюнден.

ТУЗЛУ ГЮТТЮ ОЙНАРГЪА (ашаргъа – оюн) Сюйген адамларын тюшлеринде (сууда) кёрюр ючюн, жашла, къызла къурагъан оюннга къатышыргъа.

ТУЗУ-МЫСТЫСЫ ЖОКЪДУ (бир затны) Магъанасы жокъду, къыйматсызды деген магъанада.

ТУКЪУМ-ЖУКЪ БОЛСУН (алгъыш) Узакъ ёмюрлю болсун, тогъуз атагъа айлансын, жайылгъан юйюр къурасын деген магъанада.

ТУКЪУМДАН-ЖУКЪДАН ЧЫКЪГЪАН [адам] Иги, сыйлы (бий) тукъумну адамы.

ТУКЪУМСУЗ-ЖУКЪСУЗ ТЮЙЮЛДЮ Аман тукъумдан чыкъ-магъанды, ыспассыз тюйюлдю деген магъанада.

ТУЛ КЪАТЫН (киши) Эри болмагъан къатын, къатыны болмагъан киши.

ТУЛ-ТУМАН БОЛУРГЪА Бек кёп, сыйынмазча болургъа, басыныргъа.

ТУЛУКЪ ТАУУШУН ЧЫГЪАРЫРГЪА (кёзюн, башын тулукъ этерге) Биреуню бек тюерге, этин къаралтыргъа.

ТУЛУКЪГЪА СОМ АТХАН КИБИК (масхара) Эки затны бирге келишмегенин кёргюзтюр ючюн айтылады.

ТУЛУКЪЛУГЪУН ЧЫГЪАРЫРГЪА Урургъа, тюерге, ырмах этерге.

ТУМАННГА ИЕРГЕ (къарач.) Биреуню ажашдырыргъа, алжатыргъа, алдаргъа.

ТУМАННГА ЮРГЕН ИТ КИБИК (туманнга юрген итча) (Нарт айтыу.) Керексиз жаншагъанны юсюнден.

ТУМАНЫН БАРДЫРЫРГЪА Тюерге, урургъа, халек этерге.

ТУРНАЛАЧА КЪАТЫШЫРГЪА Адамла къатыш болургъа (уллу, гитче айыртламай).

(биреуню) ТУТАР ЮЙ БОЛАЙЫМ (масхара) Аман къарынлы болгъанын кёргюзтген фраза.

ТУТХУЧУ, ТУТУРУГЪУ БОЛУРГЪА [адамны] Тынгылы жууугъу, болушлугъу, къоруулар адамы болургъа.

ТУУ БАЙТАЛ Алыкъа минилмеген, жегилмеген, субай ат.

ТУУ БАЙТАЛ КИБИК (туу эмиликча) [адам] Семиз, ариу, эсирик адам.

ТУУАР КЪУРМАНЛЫКЪ ЭТЕРГЕ Элни жыйып, уллу къууанч этерге.

ТУУАР ТЫНГЫЛАУНУ БАСАРГЪА Сёлешмезге, жукъ айтмазгъа.

ТУУАРДА ЁСГЕН – ТУУАРДАКЪ (Нарт сёз.) Адам халы билмегенни, кесин тап жюрюталмагъанны юсюнден айтылады.

ТУУГЪАНДАН ТУУГЪАН – ОБУРДАН ОБУР (Нарт сёз.) Тёлюден тёлюге айланнганлары сайын, сабийле акъыллыдан акъыллы бола барадыла деген магъанада.

ТУУГЪАНЛЫ БЕРИ Дуния къуралгъанлы, эрттеден бери.

ТУУМАГЪАН АЙГЪА САЛАМ БЕРГЕНЛЕЙ (бергенча, берген кибик; туумагъан айгъа къуран окъугъанлай) Бир затха заманындан алгъа къууаннганда айтылады.

ТУЯКЪ ЖАЛ (эски) Бийлик жерни, биченликни юсю бла сюрюу ётгени ючюн берилген хакъ.

ТЫКЪ-ТЫГЪЫМ (тыкъ-тыгъыма) БОЛУРГЪА (этерге) Адам, зат сыйынып болмазгъа, толургъа (орун, жер).

ТЫКЪЫРТ ДЕП, ЮЗЮЛЮРГЕ

ТЫЛПЫУУ ТАМАГЪЫНА ТЫГЪЫЛЫРГЪА Солуялмай, онгсуз болургъа.

ТЫЛПЫУУН АЛМАЙ ТЫНГЫЛАРГЪА Бек къадалып ты-нгыларгъа.

ТЫНЧ КЕЧЕЛИ БОЛ Кече кетип тебирегенде этилген алгъыш.

ТЫНГЫЛАУНУ БАСАРГЪА (иерге) Сёлешмей, тынгылап турургъа.

ТЫРКЪ ДЕП (эсине тюшерге, тохтап къалыргъа д.а.к.) Билмей тургъанлай, терк болуп къалгъан ишни юсюнден айтылады.

ТЫРМАН БЛА ЭТИН АШАРГЪА Тырман этип, къыйнаргъа, апчытыргъа.

ТЫРНАГЪЫН ТУТМАЗГЪА Биреуню адамлыгъына жетмезге [биреу]

ТЫРНАКЪ БАСАР ЖЕР БОЛМАЗГЪА Не аз да жер болмагъанын кёргюзтюр ючюн айтылады [жерде, орунда].

ТЫРНАКЪНЫ КЪАРАСЫ ЧАКЪЛЫ (тенгли) БИР [зат] Не аз да угъай деген магъанада.

ТЫПЫР ТАШ 1.От жагъаны тёрт жанына салыннган ташла. 2. Ата журт, атанг-ананг жашагъан юй, жер.

ТЫПЫР ТАШЫ ТЕБЕРГЕ (сингилдерге) Адамны жашауу чалпыгъыргъа.

ТЫПЫРЫ КЪУРУСУН (сууусун, тартылсын, тартынныкъ) къара: ТЮП БОЛСУН.

ТЮБЮН БАШЫНА АЙЛАНДЫРЫРГЪА (этерге) тюп-баш этерге). 1. Ишни жангыча, тап къураргъа. 2. Затны къатышдырыргъа, бузаргъа, чачаргъа.

ТЮБЮН ТАБАРГЪА Затны ызын, тасхасын билирге.

ТЮБЮНДЕН КИРИП, БАШЫНДАН ЧЫГЪАРГЪА (тюпден-башдан кирирге) Аман акъыл бла адамны алдаргъа.

ТЮБЮНДЕН КЪАРАСАНГ, БЁРКЮНГ ТЮШЕДИ (адам, зат) Бек бийикди деген магъанада.

ТЮБЮНДЕН ЧЫГЪАРЫРГЪА Жазылгъанны харфларын бирер-бирер айтып, окъургъа.

ТЮБЮНЕ ЖЫЛЫ СУУ ЖИБЕРИРГЕ (иерге, жибертдирирге) Алдау, кёзбау сёз бла аманлыкъ этерге.

ТЮБЮНЕ КЕТЕРГЕ Эт, ашарыкъ мардасындан озуп бишерге.

ТЮГЮ БАРЫРГЪА (биреу) Къыйынлыкъ сынаргъа, азап чегерге.

ТЮГЮ-БАШЫ ЧЮЙРЕ АЙЛАННГАН [мал] Сыфаты осал, арыкъ, ырахын мал.

ТЮГЮ-ЖАМЫ ЖАЛАННГАН (жылтырагъан) [мал] Багъылгъан, семиз, ариу мал.

ТЮГЮ КЪЫНГЫР БОЛМАЗГЪА (сытылмазгъа) Не аз да хата болмазгъа.

ТЮГЮН БАРГЪАН ЖАНЫНА СЫЛАРГЪА Ишни, сёзню таплыгъына кёре этерге (чюйресине этмезге, айтмазгъа).

ТЮГЮНЕ КЁРМЕЗГЕ Бир затха къайгъырмазгъа, жарсымазгъа, эсине да алмазгъа.

ТЮЕ КЪУШ Тюзде жашагъан, уллу къуш.

ТЮЗ АКЪЫЛЛЫ [адам] Тюзлюк ючюн кюрешген, артыкълыкъны, терсликни сюймеген адам.

ТЮЗ АЛЛАХ ЖАРАТХАНЧА (адам, зат) Къошагъы, бузугъу болмагъан, не аз да тюрленмеген, ариулай, игилей тургъан (адам, зат).

ТЮЗ АЛЛАХ ЮЧЮН (айтыргъа) Бек кертисин, тюзюн айтыргъа.

ТЮЗ БЕТДЕН КЪАРАРГЪА къара: ТЮЗ КЁЗДЕН КЪАРАРГЪА.

ТЮЗ БОЛМАЗГЪА (акъылдан) Акъылдан кем болургъа (адам).

ТЮЗ БОЮНЛУ [адам] Тюз ниетли, ариу халлы, аман акъыл билмеген адам.

ТЮЗ БОЮНЛУ (бойлу) БОЛМАЗГЪА Бир зат тап, тюз тюйюлдю деген магъанада.

ТЮЗ ЖОЛГЪА САЛЫРГЪА (тюзетирге)Адамны ариу халлы юйретирге, ахшы адам этерге.

ТЮЗ ЖОЛГЪА ЧЫГЪАРГЪА (турургъа биреу) Жашауун тап къураргъа.

ТЮЗ КЁЗДЕН КЪАРАРГЪА (биреуге) Тюз ниет тутаргъа, харамлыкъ этмезге.

ТЮЗГЕ ИЕРГЕ (къарач.) (биреуню) Алдаргъа, къатышдырыргъа, алжатыргъа.

ТЮЗГЕ КЕТЕРГЕ Бек эсирик болургъа.

ТЮЗНЮ ЁТМЕГИ ТЮЗДЕ ЖАТАДЫ Тюз адамны тюзлюгю унутулмайды деген магъанада.

ТЮЗЮН АЙТСАКЪ (модаль фраза) Ишни керти болушу былайды деген магъанада.

ТЮЙЮММЕК (тюйюмчек) ТЕШЕРГЕ (халкъ медиц.) Адамны, малны чегилери тюйюлсе, тартма тюйюп, дууа окъуп, сау этерге (ийнаныу).

ТЮЙЮМЧЕК БОЛУРГЪА (мед.) Чегилери тюйюлюрге.

ТЮК КЪОНДУРМАЗГЪА (угъай) Биреуге айып къоймазгъа, ариуларгъа, аны жанлы болургъа.

ТЮК-ТЮК БОЛУРГЪА (этерге) (адам, зат) Ары-бери чачылыргъа (чачаргъа).

ТЮК ЧАКЪЛЫ (тенгли, къыйыры чакълы) БИР Бек аз.

ТЮК ЧЫГЪАРГЪА (адам) Хош болургъа, тынчайыргъа.

ТЮК ЮСЮНДЕ ТЮК КЪОЙМАЗГЪА (къалдырмазгъа) Къырып къояргъа, къыйынлыкъ салыргъа, чач-тюк этерге.

ТЮК ЭТЕРГЕ Чачаргъа, ары-бери атаргъа.

ТЮКГЕ БАРЫРЧА ЭТЕРГЕ Кесиучю затланы (бичакъны, жюлгючню, балтаны д.а.к.) билерге.

ТЮКГЕ (тюгюне) КЁРМЕЗГЕ 1. Бир затны сансыз этерге, багъалы кёрмезге, жукъгъа тергемезге. 2. Ишни, къыйналмай, ауургъа санамай, этерге.

ТЮКГЕ САНАМАЗГЪА (тенг этмезге) къара: ТЮКГЕ (тюгюне) КЁРМЕЗГЕ.

ТЮКГЕ (ДА) ТЕРГЕМЕЗГЕ Затны, адамны сансыз, ыспассыз этерге.

ТЮКГЕ ТИЙМЕЗГЕ Бир затны магъанасы болмазгъа.

ТЮКЛЕСИНЛЕРИ КЪОЗГЪАЛЫРГЪА (масхара) Ашарыгъы келип, онгсуз болургъа деген магъанада.

ТЮКЛЮ КЪОЙНУ УРЛУГЪУ [адам] Огъурлу, тынч тукъумдан чыкъгъан адам.

ТЮКЛЮАЯКЪ ТАУУКЪ КИБИК [адам] Тизгинин жыялмагъан, тизгинсиз адам.

ТЮКНЮ ГЫРХЫСЫНА (жатхан, ёсген, баргъан жанына) СЫЛАРГЪА Ишни, сёзню, иги жанына тёрелерге, бурургъа кюреширге.

ТЮКНЮ КЪАРАСЫ (къыйматы тенгли) ЧАКЪЛЫ БИР Бек азчыкъ.

ТЮКНЮ ТУТМАЗГЪА къара: ТЮКГЕ ТИЙМЕЗГЕ.

ТЮКНЮ ТЮКГЕ ЖАЛГЪАРГЪА (байларгъа) Болгъан ырысхыны, зыраф этмей, аяулу, жетишдирип жюрютюрге.

ТЮКНЮ ЧЮЙРЕСИНЕ СЫЛАРГЪА Чюйре сёлеширге, ишни терсине тартыргъа.

ТЮКЮРЮГЮ ЖЕРГЕ ТЮШМЕГЕН [адам] Бийик даражалы, багъалы, сыйлы адам.

ТЮКЮРЮГЮ КЪУРУГЪУНЧУ (сёлеширге) Къадалып, къарыу салып сёлеширге.

ТЮКЮРЮГЮН АТАРГЪА КЮСЕМЕЗГЕ Уллу кёллю, кючбюсюреу болургъа, эсириклик этерге (биреуге, бир затха).

ТЮКЮРЮК БЛА ЖАБЫШДЫРГЪАНЧА (къарач.) Къарыусуз, хылеу, ычхынырча.

ТЮЛКЮ КЪУЙРУГЪУ БЛА ОТ САЛГЪАНЧА (салгъанлай, салгъан кибик) Сёз бла адамланы арасында шуёхлукъну бузгъанны юсюнден.

ТЮЛКЮ ТИЛИ БЛА ЖАЛАРГЪА Бир затны артын этерге, жугъун къоймазгъа.

ТЮНЕНЕ АШАГЪАНЫН УНУТУРГЪА [адам] Унутуучу болургъа, къартайыргъа.

ТЮНКЕСИ ТАУУСУЛУРГЪА (юзюлюрге, тюнкеси бошаргъа – къарач.) (биреу) Къарыусуз, арыкъ болургъа.

ТЮНЮ-ТЮШЮ ДА (биреуню) Бек баш сагъышы, къайгъырыуу деген магъанада.

ТЮП АЛЫРГЪА (биреу) Жашырын, тасха зат билирге.

ТЮП БЕРИРГЕ (биреуге) Тасха берирге.

ТЮП БИЛИРГЕ (биреуню юсюнден) Тасха билирге.

ТЮП БОЛУРГЪА 1. Адамны жашы болмазгъа, (артында) къалмазгъа. 2. Жашау бузулургъа. 3.Биреуню ырысхысына, мюлкюне зырафлыкъ тюшерге.

ТЮП ЖЫЯРГЪА Ёлгенден къалгъан мюлкге, ырысхыгъа ие болургъа.

ТЮП ИЗЛЕРГЕ Тасхасын билирге сюерге.

ТЮП ТАБАРГЪА (тапдырыргъа) къара: ТЮП БИЛИРГЕ.

ТЮП ТЫГЪЫРЫКЪ БОЛУРГЪА (адам) Юйю къалмай, болмай, атылып къалыргъа.

ТЮП УРУРГЪА Бир зат орналып тохтаргъа, кюч алыргъа.

ТЮП ЭРИНИ САЛЫНЫРГЪА Мудах болургъа, мыккыл болургъа.

ТЮП ЭРИНИН КЪАБАРГЪА (къапдырыргъа) 1. Сокъураныргъа, кеч тюшюнюрге. 2. Мудахланыргъа, сархош болургъа.

ТЮП ЭТЕРГЕ 1. Сабий тапмазгъа, къаратон болургъа. 2.Мюлкню, харекетни чачаргъа, зырафлыкъ салыргъа. 3.Адамланы къырыргъа, кишини саулай къоймазгъа.

ТЮПЛЮ-БАШЛЫ БОЛУРГЪА (адамла) Бир бирни хорларгъа, ахшы-аман болургъа.

ТЮПЛЮ-БАШЛЫ ЮЙ Кёп къатлы (этажлы) юй.

ТЮПСЮЗ КЁЛГЕ КЕТГЕН ТАШ КИБИК Думп болуп къалгъан затны юсюнден айтылады.

ТЮПСЮЗ ЧЕЛЕК КИБИК [адам, зат] 1. Ётюрюкчю, тутхучсуз адам. 2. Берекетсиз, жукъгъа жетмеген зат.

ТЮРК АБЕЖИГЕ БАРЫРГЪА (къарач.) (биреу) Амалсыз дыгалас этерге.

ТЮРСЛЕП КЪАРАРГЪА Эслеп, энчи эс буруп къараргъа.

ТЮРТ-МЮРТ ЭТЕРГЕ Булжургъа, мычыргъа, терк къымылдамазгъа.

ТЮТЮН ЧЫГЪАРЫРГЪА 1. Юй болуп жашаргъа. 2. Затны кюйдюрюрге, думп этерге.

ТЮТЮН ЭТДИРИП (ишлерге) Къыстау, бек терк (этерге бир ишни).

ТЮТЮН ЭТЕРГЕ Терлерге, терлегенден амалсыз болургъа.

ТЮУ ДЕГЕН САГЪАТХА (кесекге, тюу дегинчи) Бек къысха заманны ичинде.

ТЮУ ДЕП, БЕТИМЕ ТЮКЮР Ёчешеме деген магъанада.

ТЮУ (тфуу, тюфюу, туу) МАШАЛЛА Кёз тиймесин деген фраза (адамны, затны ариулугъуна сейирсиннгенде айтылады).

ТЮШЮ ТЮН БОЛУРГЪА (биреуню) Тюшде кёргени жашауда толургъа.

ТЮШЮНДЕ ДА КЁРМЕЗГЕ Эсимде да жокъ эди, сакъламай эдим деген магъанада.

ТЮШЮНДЕ-ТЮНЮНДЕ (эсинде) БОЛМАЗГЪА Билмей, сунмай турургъа.