Таурухлу табийгъатыбызны сюерге юйрете

 Бир жол Бабугентни орта школуну  географиядан устазы Чабдарланы Зухура Батыровнаны кабинетде угъай, Чирик кёлню жагъасында берген мастер – классында болгъан эдим. Бек сейирлик дерс эди ол, адамны эсинде къалырча. Устаз бла бу табийгъат тамашалыкъланы юслеринден ушакъ этгенбиз.

- Зухура Батыровна, кёллени юслеринден аллай бир зат къайдан билгенсиз?

- Китапладан бла журналладан.  Ол сиз эсгерген дерсде сабийле халкъда жюрюген таурухланы да айтхан эдиле. Аланы таматаларыбыздан жазып алгъандыла. Таулула тёгереклеринде табийгъат бла байламлы кёп таурухла, жомакъла къурагъандыла. Ол бизни миллетибизде чыгъармачылыкъ уллу магъана берилгенин кёргюзтеди.

Мени акъылыма кёре, бизни жерлерибиз алыкъа дуниягъа жашырынлай къаладыла.  Европада бек бийикге саналгъан Элбрус, айтхылыкъ поэт Къулийланы Къайсын, маэстро Юрий Темирканов, уста жырчы Дима Билан… Россейде, аны тышында да, асламында ала белгили этедиле Къабарты-Малкъарны. Андан башха уа не зат белгилиди? Хазна зат да угъай.

-Чирик кёлню юсюнден эшитгенле да аздыла бизни республикагъа келген туристлени араларында.

- Кёргенлеринден сора уа бек сейир этедиле! Черек ауузундагъы кёлле, бютюнда  энишгедеги эслерин бийлейди. Аны сууу кёксюл кёрюнеди, эсинги иги буруп къарасанг а, ол алай болмагъанын ангылайса 

Бу жерледе аны бла байламлы кёп таурухла жюрюйдюле. Аланы асламысыны баш жигитлери - ариу таулу къызны сюйген уллу къанатлы жилян бла нарт Батрасдыла. Батыргъа хорлатхан жаныуар тауланы сайлап жерге тюшгенди, алайда уа терен чунгур къалгъанды. Ол ариу къызнымы, жилянны кесиними, аны хар ким башхача айтады, жилямукъларындан толуп, кёл болуп къалгъанды.

Суугъа къарап турсанг, жаныуар энтта да анда жашап тургъан сунарса. Кертиди, кёлню бетини халын жел окъуна хазна тюрлендирмейди, алай тюрслеп къарасанг, сунмай тургъанлай, теренден суу айланчла терк окъуна чыгъып, жокъ болуп кетгенлерин эслерге боллукъду.

-Кёлде жууунургъа жараймыды?

-Угъай, жарамайды. Сууну температурасы тогъуз градусду, ол аны къыш сууукъланы буз тутмагъындан сакълайды. Кёлню жылыугъа тёзюмлюгю, толкъунсузлугъу, тазалыгъы эм башха сейирлик затлары - ала къайсы водолазны да излеген затларыдыла. Ол аламат тинтиу эм юйретиу-жарау этиу полигонду.

Бек биринчи аны битеу дунияны дайверлерини араларында да атлары айтылгъан Роман Прохоров бла Игорь Галайда ангылагъандыла. Аланы башламчылыкълары бла Къабарты-Малкъарда, къыралда да жангыз терен суулу дайвинг ара ачылгъанды.

Бу эки жаш кёлге 180 метр тереннге тюшюп, Россейни рекордун тохташдыргъандыла. Болсада ала алыкъа мындагъы халкъда жюрюген, кёл жер тюбю бла баргъан сууланы хайырларындан Къара тенгиз бла байламлыды неда аны тюбю жокъду деген таурухлагъа шагъат болмагъандыла.

Алай бирле уа аны тюбю барды эм ары биринчи жетген жигит суу асырагъан хазнала къоллу боллукъду, дейдиле. Ол оюм да бошдан тюйюлдю, нек дегенде бурун заманлада федеральный жолну орунуна былайтын сатыу-алыу бла кюрешгенле жюрюгендиле.

- Кёлню теренлигини юсюнден алимле не зат айтадыла?

-Чирик кёлню теренлигини юсюнден айтханда, алимлени асламысы 258 метр белгиде тохтагъандыла. Тинтиулеге чырмаулукъ этген аны котловинасыны къабыргъалары тюзмюйюш халда энишге кетген шахтагъа ушаш болгъаныды.

Кёлде жашауну уа анга болмагъанча сейирлик тюрсюн, тазалыкъ да берген кукурт водород къурутады. Бу жерли адамла аны ийиси ючюн айтхандыла Чирик кёл деп. Андан кесине ыз салып келген суучукъну жагъасында туруп солусанг, кукурт ийис бютюн бек сезиледи.

Кёл бу тийреде орналгъан башха тёрт кёлден суу ала эсе да, киши билмейди. Аллай жашырынлыкъла мында алыкъа кёп затла ачыкъланырыкъларына, рекордла да тохташдырыллыкъларына шагъатлыкъ этедиле.

-Бусагъатда Черек ауузу бизни республикада , Россейде эм андан тышында да белгили бола барады.

-Черек ауузу кесини ариулугъу  бла мында эндиге дери тюбемеген затланы этерге кёллендиреди. Бу жерли устала этген бек уллу шишлик бла хычин Гинессни рекордла китабына кийирилгендиле. Ол миллет ашланы бери келген туристлеге Чирик кёлню тёгерегинде орналгъан кафечикледе да жарашдырып бередиле. Аланы менюларыны башхалыкълары жокъ эсе да, тыш кёрюмдюлери бла хар бири да энчидиле.

Бу жерледе бир кере болгъан адам Черек ауузуна къайтып келип турургъа сюерикди.