Журналистге жашауунда кёп сейирлик адамлагъа тюберге тюшеди. Манга да тюшгенди аллай насып. Аладан бири Мисирланы Чофени жашы Алий болгъанды. Революциядан сора къыралда къаллай тюрлениуле болгъан эселе да, ол барысын да кеси юсюнде сынагъанды, алагъа кеси да тири къатышханды, къыралына, халкъына да жараргъа кюрешгенди.
Къаламны ушкокга алышдырыу
Жетинчи классда окъуй тургъанлай, Нальчикден Огъары Малкъаргъа къуллукъчуланы къаууму келип, иги окъугъан беш жашны, ол санда Алийни да, Пятигорскда педагогика институтну курсларына алып кетген эдиле. Элледе устазла жетишмегендиле, аны себепли аланы элчи жашладан бла къызладан хазырлауну дурус кёргендиле республиканы оноучулары. Курсланы бошап, элине къайтып келгенден сора, Алийни школну завучуна саладыла. Ишлей тургъанлай, аскерге аладыла. Уруш башланнганда уа Орджоникидзеге жаяу аскер училищеге жибередиле.
- Мени бла бирге анда 30-дан артыкъ адам окъугъанды,-деп эсгергенди Мисир улу биз ушакъ этген кезиуде.- Курсантланы фронтха иерден алгъа, хар бирине комиссия къарагъанды. Фронтха тюшерге сюймегенле бу затым, ол затым ауруйду деп, сылтау этерге кюрешгендиле. Манга жетгенде уа: «Саулугъум бек игиди, чырт ауругъаным жокъду»,-деп, комиссиягъа киргенлени ышартхан эдим. Биргеме бир таулу жаш да болгъанды –Таулуев деп. Ол ёпкелери ауруп тургъанлай: «Алийден айырмагъыз мени, аны бла бирге фронтха барыргъа сюеме»,-деп къадалгъан эди. Болсада аны алыргъа унамагъандыла. Мени уа ротаны командири этип ийдиле фронтха.
Окъ жаралары бош кёрюннген эдиле
Урушда Алий эки кере жаралы болгъанды. Алгъа Ростов ючюн сермешледе, артда уа Донбассда. Экинчи кере жаралы болгъанда, ол госпитальда ай бла жарым жатады. Андан чыкъгъанда уа аны аскер къуллукъдан юч айгъа эркин этедиле. Огъары Малкъаргъа къайтып, кюч-къарыу алып, жангыдан фронтха къайтырма деп тургъанлай, туугъан журту ючюн къанын тёкген солдатха халкъы бла бирге зорлукъ сынаргъа тюшдю. Ол ыспассызлыкъны, жалгъан дауну ачыуу окъ жараларындан эсе бек ачыта эдиле. Алай не этерик эди къырал башчыланы оноуларына бой салмай.
Мисир улу Кокчетав областьны «Курорт «Боровой» деп бир жери бар эди да, ары тюшгенди. Мында окъуулу жашны темир жол станцияны прорабына салгъандыла. Артда уа жюк ташыучу службасыны начальниги этгендиле. «Халкъны душманына» ол алай гитче къуллукъ тюйюл эди. Биргесине ишлегенле аны сюйгендиле, уллу хурмет этгендиле. Туугъан журтуна къайтханда да, къазахлы шуёхлары аны жокълай-жокълай тургъандыла.
Къайда да намысын кётюргендиле
Къазахстандан къайтхандан сора Мисир улу Къабарты-Малкъарны Министрлерини Советинде артха кёчюп келгенлени ишлери жаны бла бёлюмде уруннганды. Ол заманда кёп адамгъа юйлерин къайтарыргъа, жангы журтла ишлерге, ишге тохтаргъа да болушханды.
Андан сора да, ол тюрлю-тюрлю жууаплы къуллукълада ишлегенди. Совет (Черек) районда коммунал мюлкню таматасы, Нальчикде Гортопбытны директору болгъанды, «Къаббалкфото» биригиуге башчылыкъ этгенди. Къайда ишлесе да, адамла Алийни ариу кёргендиле, намысын-сыйын кётюргендиле.
«Халкъланы аталарына» ушатхандыла
Алай кёпле аны башха жаны бла таныгъандыла. Къудурет аны сыфатын «халкъланы аталарына» ушатханды. Бирле кёзюне, башхала ташада анга Сталин дегендиле. Сталиннге ушагъаны ючюн жашауунда тапсыз болумлагъа да тюшгенди. Урушда Сталинни жууугъу, жашы окъуна, болур деп ишекли болуп, бир жерден башхасына терк-терк кёчюргендиле. Алай а иги кезиуле да болгъандыла. Грузияда аны юсюнден эшитип, гюржюлю къуллукъчула аны къонакъгъа чакъыргъан эдиле. Ары уа ол сюйген тенги Къулийланы Къайсын бла баргъанды. Анда аланы бек ариу кёргендиле, жаяу жюрюмесинле деп, ол заманда республиканы ич ишлерини министри болуп тургъан Эдуард Шеварднадзе машина да, аланы сакъларгъа бир адам да берген эди.
Артда уа,1992 жылда, Мисир улугъа керти да генералиссимусну сыфатына «кирирге» тюшгенди. Аны Санкт-Петербургда белгили режиссёр Алексей Герман «Хрусталёв, машину!» деген жангы фильминде Сталинни ролюн ойнаргъа чакъыргъан эди. Ма алай бла сталинчи кёчгюнчюлюкню сынагъан таулу киши кинода Сталинни ойнайды. Ушагъыбызны кезиуюнде мен анга аны юсюнден бютюн тынгылы соргъан эдим.
Киногъа тюшюу
- Санкт-петербургчу режиссёр сени юсюнгден къайдан билгенди. Къалай сайлагъанды сени?
- Да билмейме, театрда бла кинода мен бир заманда да ойнамагъанма, къарагъан этген болмаса. Бир затха ишекли болама. 1957 жылда узакъ Къазахстанда тургъаныбызда, жангы жерлени юсюнден кино алыр ючюн Москвадан адамла келген эдиле. Мен алагъа болушуп айланнганма. Режиссёр Мухин аланы таматалары болур эди. Ол мени кёреди да: «Да сиз Сталинни ролюн айнаргъа хаппа-хазыр адамсыз да»,-дейди. Шагъырей болабыз. Ол кесини жашагъан жерин да билдиреди, мени Москвагъа да чакъырады. Алай ол заманда комендантдан эркинлик болмай Москвагъа барыргъа къайсы малкъарлыгъа къоярыкъ эдиле.
Болсада артха, Кавказгъа, тебирегенимде Москвагъа барама, Мухинни да табама. Олсагъатдан окъуна: «Кел, съёмкалагъа»,-деп тохтайды. Кете туруб а жангы жерингден хапар билдир, энтта да ишлербиз дейди. Сталин унутула башлайды, аны кёп затла ючюн терслейдиле, бир адамгъа табыныуну сёгедиле. Эштада, Герман мени юсюмден Мухинден эшитгенди неда ол алдыргъан плёнкаланы кёргенди деп, алай сунама.
- Халкъыбыз Сталинни оноуу бла кёчюрюлген эди киши жерине. Аны хатасындан не къадар адамыбыз къырылгъанды. Халкъгъа жетген ол къыйынлыкъ энтта да билиннгенлей турады. Сора аллай адамны ролюн ойнаргъа терк бой салгъанмы эдинг?
- Мени уллу конкурсдан сора алгъандыла. Алай мен унамай кёп тургъанма. Аны сылтауу да сиз айтхандан башха болгъанды. Андан алгъа мен инфаркт болгъан эдим. Съёмкалада уа бек уллу ауурлукъ тюшеди. Киностудиядан келген телеграммала, телефон бла сёлешиуле да тынчлыгъымы алгъан эдиле.
Къалай-алай болса да, врачла эркин этгенден сора, съёмкалагъа барама. Сталин мени «насыплы» этгени ючюн угъай, ол къыралгъа башчылыкъ этген жыллада мен кёрген къыйынлыкъланы жауум да сынамасын. Мен Хатыньни къадарын сынагъан Сауту элденме. Урушда жаралы болуп, элиме къайтып тургъанымлай, НКВД-ны батальону келеди да, аскерден къачханлагъа къажау кюреш бардыргъан сылтау бла бизни элни жер бла тенг этеди.
Къолумдан абери келмей, уруда жата, эгечими ууакъ сабийлери бла, юй бийчеми бла жашчыгъымы солдатла ушкокдан атып ёлтюргенлерин кёргенме. Фронтда бир къолун къоюп келген экиге айланнган къарындашым Ахмат, сау къолу бла документлерин кёргюзте тургъанлай, мангылайындан окъ тийип, олсагъатда ёлтюрюлген токъсанжыллыкъ атасыны къатына жыгъылгъанына къарап тургъанма. Бизни тукъумдан 133 адам къарындаш къабыргъа салыннгандыла. Эл жер башындан думп болгъанды, алай бизни эсибизден а угъай.
Сталинни уа, не бек кюйсюз болгъан эсе да, жашауун адамла билирге керекдиле.
- Санга, артистге окъумагъан адамгъа, къыйынмы эди киногъа тюшерге?
- Къыйын кезиуле, ишле да болгъандыла. Алай режиссёрла, операторла, бу иш бла байламлы бирси адамла да манга бек иги болгъандыла, болушханлай тургъандыла. Фильмде ойнагъанла, аны алдырыугъа къатышханла да 600-ге жууукъ адам болгъандыла. Кёпле мени атымы айтмай, Сталин деп къойгъандыла. Кинону алдыргъан жерледе «Сталинни алайгъа ашырыгъыз», «Иосиф Виссарионович къайдады?», «Сталинни чакъырыгъыз» деген сёзле эшитилгенлей тургъандыла.
- Ахча уа тёлегенмидиле?
- Кюн сайын эски ахча бла юч минг сом берип тургъандыла. Мен Санкт-Петербургга юй бийчем Зухура бла баргъан эдим да, аны да уллу болмагъан бир эпизодха къошхан эдиле. Анга да аллай бир тёлегендиле. Сынау съёмкалагъа къатышхан хар кюнюме уа 10 минг сом тёлегендиле. Кесими да ауругъанымы ангылап, жаяу жюрюмесин деп къонакъ юйден студиягъа дери элтирге машина, бир врач да, бир медсестра да бергендиле.
- Бек къыйын кёрюннген зат а не эди?
- Бир эпизодну къайтарып алыу бек арытханды. Бир-бирледе аны 20 кере къайтарыргъа окъуна тюшгенди. Ол зат къарыууму алып, нерваларымы тюгендирип къоя эди. Алай къатымда тургъан врач, укол этип, жангы кюч-къарыу бергенди да, съёмкаланы андан ары бардыргъанбыз.
- Сен сюймей ойнагъан кезиуле уа болгъанмыдыла?
- Хау. Фильмни салгъанла Сталин ёле туруп этген аманлыкъларына сокъураннганча кёргюзтюп, Аллахдан кечгинлик тилетедиле. Ма ол жерин бек сюймей ойнагъанма. Аныча кафырны юсюнде болмагъан ышанланы къошуп кёргюзтюрге кёлюм бармагъанды.
- Къараучуну тамашагъа къалдырлыкъ бир эпизодну окъуна эсигизге тюшюраллыкъмысыз?
- Бу фильмни адамны къууандырырча, кёлюн жарыкъ этерча жери жокъду. Магъанасы алай тюйюлдю. Сталинни юсюнден айтылмагъан, адамла эшитмеген зат да хазна табылсын. Алай къараучула быллай бир эпизодха эс бурурла деп, алай сунама.
Мен, эсе да Сталин, кечеги ич кийимлерим бла жатып турама. Ол кезиуде Берия (аны ролюн бизни жерлешибиз Мулид Макоев ойнагъанды) манга тюрмеде тургъан медикни – генерал Глинскийни – алып келеди. Аны хали бек осал эди: тюйюлюп, жунчуп тура эди. Бетинде, юсюнде да къан юйюшген, къаралгъан жерлери кёп. Берия, къолунда кероху бла, мени анга кёргюзтюп: «Бу бизни бла бирге ишлеген къуллукъчуду. Сен анга багъып, сау этерге керексе. Алай болмаса, ёлтюрлюкме»,-дейди. Глинский «саусузну» тынгылы тинтеди да, сора: «Кеч болгъанды, мыйысына къан жыйылгъанды, мен анга болушаллыкъ тюйюлме»,-деп къояды. Ол кезиуде, къалай эсе да, жел урупму, башха сылтау бламы, шифоньерни эшиги ачылады. Глинский а аны ичинде генералиссимусну кителин кёреди. Олсагъат окъуна чалгъы бла кесилген хансча аууп къалады, эсин ташлап.
- Фильмни уа кесинг кёргенмисе?
- Угъай, кёралмагъанма. Аны 14 къырал сатып алгъан, анга Америкада «Оскар» саугъаны да берген хапары барды…
