Мадарымлы, жигерли ата-бабаларыбыз

Чегем ауузунда акъылманыбыз туугъан юйге арт жыллада кёп адам жюрюйдю. Тетууланы Хадис «Къайсыннга жюз атлам» деген проектни жашаугъа кийирип башлагъанлы, къонакъла ары тыш къыралладан окъуна жетедиле.

Поэтни сыйлай келгенлеге деп ары уллу жол салыннганды. Къулий улуну юйюне кётюрюлюп баргъан жерде сол жанынга къарасанг, ол бетде тауну юсю бла келген быргъыланы кёресе. Ала бла Эл-Тюбюне башындан таза тау суу келеди. Ол бюгюн ишленнген ыз болмагъанын а чегемлиледен эшитгенме. 

Художник, архитектор Эммануил Бернштейн малкъар халкъны эрттегили эсгертмелерин тинте келгенде, «Архитектура балкарского народного жилища» деген китапда былай жазады: «Ол заманны сейир затларындан бири – тарны бир бетинде Чегем сууну сол жагъасы табада Къулийланы Ахманны жер юлюшюню башы бла агъач къырыкъла тартылыпдыла. Ала бла ёргеден, Жылгы сууну башындан, ичер, сугъарыр суу да келеди элге. Къырыкъланы ташладан къаланнган хуна тутады. Тау ызны тиклигине кёре, ала, сууну келиую бирча болурча, тик энишге бир бирге байланып, алай салыннгандыла…»

Тау жерледе сугъарыу системаланы юслеринден «Балкария» деген тарых ишинде Абайланы Мисост да жазгъанды. Ол айтханнга кёре, терк-терк къургъакъ желле ургъанлары себепли тау ауузлада жер мылысыз болуп къалады, жайда уа гитче тау суучукъла да къуруйдула. Анда жукъ ёсер амал тапмай, таулула жалгъан суугъарыуну хайырланадыла, къазып, арыкъ этер амал болмагъаны себепли суу барырча, агъач къырыкъла жарашдырадыла.

Миллет тарыхыбызгъа къошумчулукъ этген Газаланы Исхакъ «Акъ ниетге къалам къыйгъан» деген китабында эртте (18-чи ёмюрню ахырында) агъач суу къырыкъла бла Эл-Тюбюнде Мырзаланы Жашау деген киши суу тартханды, ол аны бла Фардыкда кесини бахча этген жерин сугъарып, эллилерине да жарап тургъанды дейди. 

Ол сёзлеге шагъатлыкъ этген а халкъ жигит жашына этген жырды:
Ариу къызланы кесине къаратхан,
Къуу Фардыкга суу чыгъаргъан, 
Дюгерлиге ахча санатхан Жашау…

Бюгюн Чегем ауузунда жюрюген хапарлагъа кёре, Мырзаланы Муталип (анга бусагъатда 104 жыл болады) атасы Солтандан эшитип, бу къырыкъланы этер ючюн, агъачны Мёлюшкюден ёгюз арбала бла келтиргендиле дейди. Бутакълы томуроула нарат агъачдан эдиле. Бутакълы уа нек? Аллай агъач чайырлы болады, ол себепден чиримей да кёп турады.

Аланы орталарын тазалагъандан сора Жашау быллай ишледе сынамы болгъан дюгерли танышын чакъырып, къырыкъланы аны айтыууна кёре орнатханды. Аланы бир кесеклери бусагъатда Жашауну туудугъу Мырзаланы Омарда сакъланады. 
Малкъар халкъны бурун жашау къолайыны юсюнден кёп алимле жазгъандыла. Ала белгилегеннге кёре, быллай сугъарыу амалла башха жерледе да этилгендиле. Сёз ючюн, Холамда Жабо къала сюелген жерде да болгъандыла агъач суу къырыкъла.