Огъурлукъну, тюзлюкню эмда ариулукъну ёкюллери

Биринчи студия

Юч нюрлю жан Жаболаны Мариям, Бачиланы Куля бла Рахайланы Люба колхоз-совхоз театр студияны бошагъан биринчи актрисаладандыла. Анда юйренип чыкъгъан къауум тау эллеге саулайда 51 кере баргъандыла, спектакльле кёргюзте. Алагъа къарагъан адамланы саны да, бирге къошханда, 20 мингнге жетгенди. Жамауат сакълай эди таулу жашла, къызла да ана тилде чынтты миллет спектакльни сахнагъа чыгъарлыкъларын. 

Насыпха, этген умутлары толду: Москвада Луначарский атлы театр студияда билим алгъанла, диплом къоллу болуп, артха къайтдыла. «Бирлешген иш сёгюлмез» дегенлей, ала эмда Нальчикде окъууларын бошап, сахнагъа чыкъгъанла да бир энчи, уллу коллектив къурадыла. 1941 жылны 30-31 майында уа Геляланы Рамазанны диплом иши – «Къанлы къалым» деген драмасы - таулу жамауатха сейирлик уллу саугъа болду. Миллет темагъа ана тилде таулу автор (режиссёр да кеси) жазгъан драма чыгъарма! 

Къайсын хунерликлерине къууаннган эди

Бу спектакльде 26 адам, ол санда 8 тиширыу, ойнагъандыла. Аланы араларында уа - суратдагъы «акъкъанат» эгечлерибиз. Къулийланы Къайсын «Социалистическая Кабардино-Балкария» газетге басмалагъан статьясында бу актрисалагъа, аланы хунерликлерине къууанады. Рахайланы Любаны иги ойнагъанына ыразы бола, кёл этдире, хунерин бютюнда бек байыкъландырлыгъын билдиреди. Мариям бла Куля да бек кёл салып ойнагъанларын айтады, ала игиликни, ариулукъну ёргеде тута билликлерине ийнанады. 
Юзюлген умутла

…Немисли фашистле 1942 жылны октябрь айында Нальчикге киргенлеринде, миллет театр ишин къойгъан эди. Насыпха, Жангы жылны байрамы озуп, январь айны 3-чю кюнюнде танг эрттен душманла къачып, Къабарты-Малкъардан кери болгъанлай, умут бар эди театрны жангыдан ачып, анда оюнла салып башларгъа.

Не медет, таулу халкъгъа жангы палах тууду. Уруш тамам ахырына жетгинчи окъуна 1944 жылны март айыны 8-чи кюнюнде, эсде болмай тургъанлай, зорлу сюргюн жетди.

Актёрларыбыз, драматургларыбыз – урушда, актрисаларыбыз – сюргюнде. Малкъар къырал театрны эшиги жабылды.
Оккупацияны, кёчгюнчюлюкню да ачылыгъын сынагъан актрисаларыбыз… Аланы барыны да ёз жашаулары андан ары къалай къуралгъанларын мен энчи алып айталмам, алай Жаболаны Мариямны юсюнден эсимде къалгъан бир затла уа бардыла. Ол анамы туугъан эгечи эди. Бизни юйде аз алмагъанды мени къоюнуна. Сабийлигибизде къарындашым Элдарны бла мени Нальчикге элтип, анда суратха тюшюрген да ол болгъанды. 

Дерт жетдириу 

Акъ-Сууда тохташхан немисли связистле «Серные ванны» деген жерден Нальчикге дери желим тышлы, тюрсюнлю, иничке ток жипчиклени жолну узуну бла ётдюрген эдиле. Мариям аланы кёрюп болалмай эди. Ингир къарангы бет алгъандан сора жипчиклени къыпты бла туурап, юйюне алай къачхан эди. Адыргыгъа къалдыргъан эди Нальчикдеги, Долинскдеги эмда элибизде тохташып тургъан немислилени. 
Тёгерек агъачдан толу эди да, анда партизанла болурла деп, ууучлаучула андан къоркъа эдиле. Мариямны тирилиги, кёлюн къайгъыгъа хорлатмаучусу жашаууну къыйын кезиулеринде анга болушхандыла.

Фашист самолётла кёкде уча башлагъанларында, ол тамата эгечи Шахидатны жашчыгъы бла бизде эдиле. Атамы ана къарындашы Бияслан эфенди барыбызны да бахчада уллу уругъа букъдурду. Анда уа бир сууукъ, сабийлени тишлери чак-чак эте. Кёкден келген аман тауушла тохтагъандан сора тышына чыкъдыкъ. Мариям Асланчыкъны анасыны къолуна жетдирир муратда сабий бла бирге Яникойгъа жаяу атланды. Къайда ашыгъа, къайда солуй, бирде алгъа терк бара, жашырын жерлени сайлай, боюн терисин сыдырып, ол да къанай, жашчыкъны да къолундан тутханлай, кючден-бутдан элге жетди.

Ата журт -узакъдан-узакъ

Шахидатны гитче къызчыгъы да бар эди, Асландан кичи. Дуниягъа энди келлик къагъанагъы да. Баш иеси Бёзюланы Осман а - фронтда. Шахидатха Мариямны болушлугъу бек керек эди. Ол эгечи бла къалды. Юйге жан да къошулду, къагъанакъчыкъ, Шахидатны экинчи къызчыгъы.

Эсде болмай тургъан сюргюн эрттенлиги жетди. Халкъыбызны «Студебекер» машинала бла Нальчикни темир жол станциясына ташыдыла. Узун товар вагонлагъа жыйдыла. Бизни юйюр, Мариямны анасы бла эгечлери бир вагонда, Шахидатны юйюрю башха вагонда, бир бирибизден жукъ билмей, барабыз, ата журтубуз кюн сайын бизден узакъдан-узакъ къала. 

Аллах жазыкъсыннганмы болур эди Османны юйюрюне бу ачы кезиуде Мариямны къошуп?… Къыргъызстаннга жетгенде, Шахидатны юйюрю болгъан сау вагон Исси-Кёл атлы бир жерде орналышдыла. Андан ары эллеге-жерлеге юлешинедиле. 
Мариям бла Шахидат сабийчиклери бла жер тюбюнден ташкёмюр чыгъаргъан шахтала тийресинде, Къызыл-Къаяда тохташдыла. Бизни юйюрюбюз да, анамы анасы эм аны дагъыда эки къызы, сегиз адам болуп, бирге жыйылдыкъ.

Бирге жыйышыу

Ахлуларын излеп тапханлагъа ал кезиуде бир кесек заманнга ала бла жууукъ жашаргъа эркинлик бериледи. Мариямны, Шахидатны излей, сурай, Къызыл-Къаяда болгъанларын билгенлей, атам, ары барып, аланы Къара-Суугъа, кеслерине, кёчюртдю. Бир бири къатында ишленнген эки баракны биринде бизни юйюр, тюз да къоншулукъда тургъан бирсинде уа къалгъанла жыйылдыла.
Эгечле бары да бирер жерде ишге тохтадыла. Мариямны иши мирзеу бла, ётмек бла байламлы эди. Налжан къоншу элде устаз эди. Кичи эгеч а, чий мамукъну титип, аны урлукъларындан айыргъан фабрикада иш тапды. Шахидат, бу уллу юйюрде юй жумушланы эте, къарт анасына, сабийлеге да тамам иги къарагъанды.

Къадарына жолугъуу

Уруш бошалгъынчы окъуна фронтдан жашла, атала, юйюрлерин излей, аз-аздан къайта башладыла. Къазауатда жигитлигин билдирген бызынгылы жаш – Гайыланы Хамит –  келип кёрюндю. Аллахны буйругъундан, аны бла Мариямны жашау жоллары бир ызгъа тюзелди. Экиси да боз бетли Сыр-Дарьяны боюнунда тохтагъан Къара-Сууну къоюп, Тянь-Шань тауланы жанындагъы Къызыл-Къаягъа кетдиле. Башындагъы къарла эсинге Кавказдагъыланы келтире эдиле. Андача, мында да ингир алада элге тауладан сериуюн аяз ура эди.

Хамит бла Мариям юйлю, юйюрлю да болдула. Иш кёллю, адет-намысны билген юч жаш бла эки къыз ёсдюргендиле. Борис, Барисбий, Алик да заманлары жетгенде аскер къуллукъларын айырма бошап, къайта эдиле ата-ананы алларына. Барисбий военкоматны комиссиясындан ётген кезиуде, быллай кёкюреги болгъан батырны арсарсыз парашютистле хазырлагъан частьха ийсек тийишлиди, дей эдиле саулукъларына багъа бичгенле. Эки къызчыкъ да ата-ананы къууандыра туруучуладан болдула.

Эл къурау

Кавказгъа къайтханда, Хамитни эгечлерине Шхалукъада жер юлюш бердиле. Ала къарындашларын да ары чакъыра эдиле. Алай ол таулагъа жууукъда жашаргъа сюеди, табийгъатны ариулугъун дайым кёрюп турурча. Холам-Бызынгы тардан къутуруп келген Черек сууну ашыгъышлы булгъаша, талаша баргъан толкъунлары кёз аллынгда. 
Артха къарасанг, къалын орман, ичинде уа - тюрлю-тюрлю жаныуарла, къанатлыла. Сыртлада уа кырдык, жашил кюйюз жайылгъанча…

Былайны жаратхан адамла да къошулдула журт ишлер муратлары бла. 

Таш, агъач жыйып, таулула ариу эл къурадыла. Заман а барады… Туудукъла да туудула. Бюгюн а аладан туугъанла да бар… Жюреклеринде ариулукъну сезимин айнытхан, миллет маданиятны дайым ёсерин сюйген Хамит бла Мариям а, тёлюлеге ариу ыз къоюп, жашау жолларын тауусдула. Экиси да Черек сууну аргъы жанындагъы гелеуге къошулгъандыла. Жаннетде тынчайсынла бу огъурлу эки инсан, тюзлюкню эм ариулукъну да ёкюллери.