«Къобуз жюрегими сабийлигимде бийлеп, бюгюнлюкде да бошламайды»

Къабарты-Малкъарны, Ингушетияны да сыйлы артисти Апполаны Юсюпню жашы Альберт Акъ-Суу элде туугъанды.  Сабийлигинден да ол миллет къобузну макъамларына тынгыларгъа бек сюйгенди.  Жашауун искусство бла къаты байлап, 1988 жылдан 2003 жылгъа дери жаш «Балкария» фольклор-этнография къырал тепсеу ансамбльни концертмейстери болуп тургъанды.  
 

Сёзсюз, ол жыйышдыргъан музыка-этнографиялы материал да биз жашагъан регионну хореография искусствосуна энчи уллу къошумчулукъду. Бюгюнлюкде артист  «Асса» сабий юлгюлю ансамбльни къобузчусуду. Ол къатышхан къарачай-малкъар тойла уа керти байрамгъа айланнганларын эшите-эшите  келебиз.  

- Альберт, тёрели соруу - сени къобуз согъаргъа сейиринг неден башланнганды?

- Не десек да, бир затха хунер, фахму да ата-бабаладан келе болур. Сёз устасы  Мечиланы Кязим атамы къысха жууугъуду, аппам Мухаммат а, жюз бла эки жыл жашап, малчылыкъ бла тири  кюрешгенди. Алай олтургъан, жыйылгъан жерде уа аны уста сёлешгенине адамла сейирге къалып тынгылагъандыла. Ол айтхан алгъышланы жыр, назму этерча эди. Жарсыугъа, ала къагъытда сакъланмагъандыла.

Акъ-Суу элни онбешинчи орта школунда окъугъанма. Былайда биринчи устазым Къулийланы Софияны сагъынмай къоялмайма. Нек дегенде ол искусствогъа сейирибизни тохтамай къозгъагъанлай тургъанды, классыбыздан тепсеу къауум да къурагъан эди.  Бизни бир суратларыбыз бардыла да, алагъа ышармай къарамазса: бирлерибиз миллет кийимледе, бирсилерибиз кёлек юсюне чепкен атып, аякъларында уа спорт кедала! Алай  ол заманланы хычыуунлугъу, барыбызны да уллу ёхтемлилигибиз неден да аламат  кёрюнеди бюгюнлюкде.

Артда элни Культура юйюнде Созайланы Камалны башчылыгъында тепсегенбиз, ызы бла уа Къудайланы Мухтар  юйретип тебиреген эди бизни. Аны бла жети-сегизжыллыгъымда танышып, ол ауушхунчу  биргесине болгъанма.

Макъамгъа тартылгъаныбызны эслеп, атабыз эгиз къарындашыма дауурбас, манга уа къобуз алып келген эди.  Сабийлигимден бери инструментге сюймеклигим жюрегими бийлеп, бюгюнлюкде да бошламайды.

- Ол жаны бла устазынг а  ким болгъанды?

- Ийнанмазсыз,  бу жаны бла жашырынлыкълагъа, техникагъа да кесим юйреннгенме, устазым бир заманда да болмагъанды. Аллахдан берилген музыка хунериме кёре согъама.

- Сен Воронежде аскер къуллугъунгу толтургъанса. Анда да, фахмунгу  унутмай, концерт номерле салып, частьны культура жашаууна дайым да къошумчулукъ этгенлей а тургъанмыса?

- Хау, анда кавказлы жашла кёп  эдик. Ол санда къабартылы къарындашларыбыз эмда Гюржюню Сухишвили атлы къырал ансамблини бир артисти да. Атабыз Артургъа, манга да ары инструментлерибизни алып келген эди, бирси жашлагъа да мындан чепкенле ийгендиле. Алай бла, жарагъан миллет тепсеу къауум къурап, кёп байрам  ётдюргенбиз.

Эрттен  аскер развод башланса,  къобузум бла солдатланы ызымдан тизип элтген кезиулерим да эсимдеди. Юйге тебирегенибизде уа, командирлерибиз, ыразылыкъларын  билдире, инструментлени Ленин отоуда къоярыгъыбызны излегендиле. Мен билгеннге кёре, ала бюгюнлюкде да анда сакъланадыла.

- «Балкария» фольклор-этнография къырал тепсеу ансамбльни къурагъан Къудайланы Мухтар бла бирге ишлеген кюнлеригизни къалай  эсгересе?  

- Аскерден сора культпросвет училищеде окъууума къайтама.  1988 жылда уа Къудайланы Мухтар, ансамбльни къураргъа кёлленип, мени да биргесине алып, эллерибизде  фахмулу жашла  бла къызла  излеп тебирейди. Алай бла жыйылгъандыла аны артистлери. Артистлери десем да, ала алыкъа хазна тепсей билмеген, алай хунерлерин ёсдюрюрге итиннген онбеш-оналты жаш адам болгъандыла. Мен да аланы санында. Алай къобузчу керек болгъаны себепли  Мухтар, согъа билгеними эсине тюшюрюп, аккомпаниатор бол деп тутады. Къайры угъай дерик эдинг, артыкъда базынмайма, алай унайма.

Ол кезиуде халкъда миллет, патриот сезим  бек кючлю болгъанын энчи  белгилерге сюеме. Ансамблибизни аягъы юсюне этип, аны кёргюзтюрге керекбиз, деп кёпле сюелгендиле.  Сёз ючюн, «Терекни» тамата врачы Ботталаны Ибрагим санаторийни мекямында репетицияла бардырыргъа зал бёлгенди. «Алтын къол» кооперативни  башчысы Къайталаны Исмайыл, спонсорлукъну кеси къолуна алып, коллективни жарсыуларына дайым да къарагъанлай тургъанды. Милицияда ишлеген Улбашланы бир жашлары уа къобуз алыргъа беш минг сом бергени да эсимдеди. Ол заманда къаллай уллу ахча эди ол. Анга Али Тухужевни юй бийчесинден музыка инструментни сатып алгъан эдим.  

Бир кесекден Мухтар ансамбльге  «Кабардинкада» ишлеп кетген Алихан Мисаковну бла  Борис Нагудовну болушлукъгъа чакъыргъанды. Артдаракъ алагъа Улбашланы Мутай да къошулады. Къудай улу фольклористча оюмун белгилесе, Мутай  аны балетмейстерча  сахнагъа келишдиргенди. Ансамбльни ишинде Сотталаны Къаншауну да уллу къошумчулугъун чертип айтырчады.

Дауурбасчы Таукенланы Мурат бла мен а музыка жанын айнытыргъа къарыуубуздан келгенни аямагъанбыз. Барыбыз да бирге эрттенликде сагъат тогъуздан башлап бирге дери, тюшден сора уа ючден алтыгъа дери солуусуз хар кюн сайын  репетицияла бардыргъанбыз. Мухтар огъурлу, иш кёллю, тынчлыкъсыз адам эди, бирсиледен да аны излегенди, жаннетли болсун.

- Кертиси бла да,  «Балкарияны» тепсеулери бек сейирдиле. Ала  не заманда да бирси кавказ халкъланыкъыладан башхаракъча тюйюлмюдюле?

- Аны алайлыгъында Къудай улуну къыйыны уллуду. Ол аланы этнографиягъа, фольклоргъа таянып жарашдырыргъа итиннгенди. Мухтар хар тебиуге, аякъ бюгюуге, бурулуугъа энчи къарагъанды, аланы  буруннгудан келген магъаналарын терен ангылагъаны себепли. «Тепсеулерибиз кулуарныйле болмазгъа керекдиле»,- деп къайтарып айтханлай тургъаны  эсимдеди.  

- Алгъаракъда жаш музыкант Иван Фадин телевиденияда къобузну кесини энергетикасы,  жаны окъуна барды, деп айтханын эшитгенме. Сени  оюмунг а къалайды?

- Къобуз ол битеу да кавказ халкъланы миллет инструментиди. Малкъарлыла анга бурун заманладан бери таулу къобуз деп айтханларын да билебиз. Аны макъамларында халкъыбызны жарсыулары, къууанчлары да баямланадыла.

Бизде къобузчу  кёп болмагъанды. Барыбыз да  ёхтемленнген Къазийланы Билял бу жаны бла айырмалы эди.  Анга къабартылы халкъны келечилери  да уллу хурмет этгенлерин  аслам кере эшитгенме. Аты айтылгъан Кураца Каширгова да, Къазий улуну жаратып, жашына Билял деп аны ючюн  атагъанды деп, да айтадыла.

Былайда Жанатайланы Махтини, Османланы Людмиланы, Къазакъланы Ларисаны, Малкъарланы Муратны, Башийланы Фатиманы да сагъынмай къоялмайма. Быланы тартыуларында буруннгу адет-тёрелерибиз, миллетибизни кёз къарамлары, жюреги сакъланады.

- Сени сохталарынг бармыды? Къурагъан  макъамларынг келлик тёлюлеге сакъланырча барысын да къагъытха, плёнкагъа тюшюралгъанмыса?

- Кертисин айтханда, гитчечиклени къобуз согъаргъа юйретирча онгум ахырысы бла да болмагъанды. Алгъа къырал ансамбльде, бусагъатда  Сабийлени бла жаш тёлюню чыгъармачылыкъларын айнытхан араны «Асса» тепсеу къауумунда бла Нальчик шахарны администрациясыны культура бёлюмюню «Элия» сабий коллективинде эм биринчи номерли интернатда ишим заманымы толусунлай алады.

Макъамларым  Россейни авторларыны биригиуюню фондунда сакъланадыла. Ноталаны билген этгенликге, жазмайма. Сокъгъаныма тынгылап, аланы  къагъытха бу жаны бла консерваторияда бийик билим алгъан Моттайланы Тимур тюшюргенди.

- Бош заманынгда не бла кюрешесе, юйде уа согъуучумуса?

- Айтханымча, бош заманым хазна жокъду. Тамата коллегам Сотталаны Къаншау къафаны  сюйгенин билеме да, репетицияларыбызны  арасында эркинирек болсакъ, ол  тартыуланы эшитдиреме. Къаншау да,  жаш заманын эсине тюшюрюп, сахнада аламат солосун тепсеп башлаучуду.

Бусагъатда юйде къобузну хазна алмаучума. Алай алгъын а, ингирде  ишден келсем, отоуума кирип, согъуп башласам, сагъатланы баргъанларын эслемей, терезеден  танг жарыкъ ургъанында ангылаучу эдим сау кечени алай оздургъанымы.