«Къарачай-малкъар фразеология сёзлюк»

(Баргъаны)
 
Фразеология айланчланы къуралыулары, тилге кириулери миллетни жашауу бла терен байламлыдыла. Алада аны жашау болуму, къууанчы, жарсыуу, оюмлары да сакъланадыла.
 
Л
 
ЛАКЪЫРДА БЛА ДИНИНДЕН ЧЫГЪАР [адам] Лакъырда этеме деп, адамны жанына тийип, гюнях алыр, тапсыз сёлешир деген магъанада.

ЛОХ ЭТДИРИРГЕ Атны жортдурургъа.

ЛЫП ДЕП (алыргъа) (бир зат) Бирча алып жанаргъа, терк жанып къалыргъа.
 
М
 
МА МАНГА, МА САНГА ДЕП (къарач.) Асыулу, иги, жарагъан зат деген магъанада.

МА МЕН, МА СЕН Экеулен, даулашханда, бетден-бетге сёлешейик деген магъанада.

МАЖЮСЮ ОТХА ТАБЫННГАНЧА (дин, масхара) Отну Аллахына керексиз, файдасыз къулланнган адамча (кибик).

МАЙ ЖЮРЕКЛИ [адам] Бай, кесине базыннган адам.

МАЙ КЕКИРТИРГЕ Биреуню зауукъ жашатыргъа, анга игилик этерге, зауукълукъ берирге.

МАЙЫЛ ГРАУДАН АЗ ТАКЪЫЛ (къарач.) Биреу (кимден эсе да) аз онглуду деген магъанада.

МАКЪА КЪАКЪЛАРГЪА Жарлы жашаргъа.

МАКЪАГЪА МЮЙЮЗ ЧЫКЪГЪЫНЧЫ Бир заманда да болмазлыкъ ишни юсюнден.

МАЛ БАУГЪА ЖАРАШХАН [заман] Кюз арты (сентябрь, октябрь айла).

МАЛ ЖУХУН САЛЫР [жер] Отлауу, кырдыгы болгъан жер.

МАЛ КЪАНАТЫРГЪА Мал кесерге, сояргъа деген магъанада.

МАЛГАР АТ (зоол.) Жюк ат (мазаллы, къарыулу ат).

МАЛКЁЗЛЮК ЭТЕРГЕ Харекетге, ырысхыгъа жутлукъ, сугъанакълыкъ этерге.

МАМУЛИЙ БЛА ТОТУЛИЙЧА (къарач.) Шуёхла, татлы тенгле деген магъанада.

МАНГА БОЛГЪАН КИМГЕ БОЛДУ ДЕРГЕ Къыйынлыкъгъа, бушуугъа ёкюнюрге, таукеллиги болмазгъа.

МАНГЫЛАЙ ЖАРЫКЪЛЫКЪ Жюрек ачыкълыкъ, жарыкълыкъ, хурмет.

МАНГЫЛАЙ КЪЫЙЫН Биреуню къол къыйыны, ишлеп алгъан хакъы.

МАНГЫЛАЙЫ АЧЫКЪ (болургъа) Адам жарыкъ халлы болургъа.

МАНГЫЛАЙЫН ТЕШЕРГЕ (дин, масхара) Кёп намаз этип турургъа.

МАНГЫЛАЙЫНА ЖАЗЫЛГЪАН (дин) Адамны Аллах буюргъан къадары, жызыуу.

МАНГЫЛАЙЫНА ЖАЗЫЛЫРГЪА (дин) Биреуню къадары Аллах буюргъанча болургъа.

МАНГЫРМАЗГЪА ЧЫГЪАРГЪА (къарач.) Биреу акъылбалыкъ болургъа, акъыл бегитирге, акъылда тохташыргъа.

МАРАЛ ЖАУУН (къарач.) къара: СОКЪУР ЖАУУН.

МАРКЪА УЛАКЪ (къозу) Анасыны сютюн эме тургъан, семиз улакъ, къозу.

МАРТ КЁЗЮНЕ – БАРМАГЪЫМ (Нарт айтыу.) (межд.) Жаз келди, энди уа къоркъмайма, ыспасым жокъду къышха деген магъанада.

МАСАГЪАТ ЭТЕРГЕ Бир затны багъасын бичдирирге, эсеплерге.

МАТЧЫ КЪОНАГЪЫНЛАЙ (болургъа) (къарач.) Биреуге къыйынлыкъ жетсин, къаргъышлыкъ болсун деген магъанада.

МАХ ДЕП БЕРИРГЕ «Тап» тутдурургъа, алдаргъа, ишни биреуге тапсызын этерге.

МАХТАЙ, ТИШЛЕРИ ТЮШЕРГЕ (къарач.). Асыры къадалып махтаргъа.

МАЧА АЯГЪЫ ЖЫЛЫТМАГЪАН, ЖИЛЯГЪАН ЖАШ УЮТМАГЪАН [адам] (Нарт айтыу.) Хайырсыз, къыйматсыз адам.

МАЧА КИБИК (масхара) 1. Бек кёп деген магъанада. 2. Бек жут, тоймагъан деген магъанада.

МАЧА КЪАРС КИБИК (масхара) Тохтамай жаншагъанны масхаралагъанда айтылады.

МАЧАДАН БИРИ АРТЫКЪ (масхара) Кёп сабийлени юсюнден айтылады.

МЕЖЕГЕ БЕРЕ БАРСАНГ, ЖЕЕ БАРЫР (къарач.) Чексиз къызгъанч адамны юсюнден айтылады.

МЕН АЛЛЫКЪ КЪЫЗ АЛЫКЪА ТУУМАГЪАНДЫ Айтхан къызларына жаш бюсюремегенини юсюнден.

МЕН АНЫ-МУНУ БИЛМЕЙМЕ Ол мени ишим тюйюлдю деген магъанада.

МЕН ДА МЕН ТЮЙЮЛМЕ Адам бир затны этерге демлешгенде айтылады.

МЕН ЁЛСЕМ ДА, БИР КЮНЮНГ КЪАЛЫР (деп тилерге) Аллай бир хатерими кёр деген магъанада.

МЕН ЁЛСЕМ ДА, СЕН САУ КЪАЛ Керти айтама деп ийнандыргъан фраза.

МЕН КЕЛТИРГЕН КИБИК (масхара) Келин кибик, уялчакъ.

МЕН КЁРГЕН Биреуню сюренги этип сёлешгенде айтылады.

МЕН КЪАЙНАЙ ЭСЕМ, СЕН БЮРКЕСЕ (къарач.) Менден да сен иги жашайса, онглуса деген магъанада.

МЕН САУ БОЛАЙЫМ ДЕРГЕ Биреу (ишни этерге неда болушургъа) кесине базыныргъа.

МЕНДЕН АЛГЪА БИР ЗАТ КЪАБАРЫКЪСА Мен айтырыкъны айтдынг деген магъанада.

МЕНДЕН БОША (бошагъын) Мен ёлейим деп къаргъаныу.

МЕНДЕН КЕТСИН, ИЕСИНЕ ЖЕТСИН (деп ишлерге) Биреу ишни кёл салмай этгенде айтылады.

МЕНДЕН КЪАЙТМАСА ДА, АЛЛАХДАН КЪАЙТСЫН Болушханы ючюн, биреуге ыразылыгъын билдирген фраза.

МЕНДЕН КЪАЛМАСА, (биреуден) КЪАЛЛЫКЪ ТЮЙЮЛДЮ Биреу менден иги тюйюл эсе, аман тюйюлдю деген магъанада.

МЕНДЕН САНГА ЖОКЪ, СЕНДЕН МАНГА ЖОКЪ  Шуёхлукъдан айырылыргъа.

МЕНДЕН СОРА ГАЧАДА ЭРКЕК КЪЫЧЫРМАСЫН (къарач.) Кесин кемсиз сюйген адамны сёзю.

МЕНИ АМАЛТЫН (модаль фраза) Мени хатамдан, мени ючюн деп.

МЕНИ ЖАНЫМ САУ БОЛУП... Мен саулукъдан (бир ишни этерге (этмезге), таукел болургъа.

МЕНИ ЖАУУМ (къанлым) Мени сюймеген деген магъанада.

МЕНИ КЪАНЛЫМЫ ЮЙЮНЕ СЕН КИРГИН (хыны) Къызны, тиширыуну аманлап сёлешгенде айтылады.

МЕНИ КЪАРГЪАГЪАН Мени сюймеген.

МЕНИ МЫЙЫГЪЫМЫ ОЛ ЖЮЛЮСЮН (ант) Анга хыликкягъа къалайым деген магъанада.

МЕНИ САРТЫН (сартым) (модаль фраза) Мени акъылыма кёре.

МЕНИ ТЕРИМЕ КИРГИН Биреу кесине жетген къыйынлыкъ ючюн биреуге этген тырман.

МЕНИ ЮЧЮН ЧЫПЧЫКЪ ДА СЫТЫЛМАСЫН Адамны бирсилеге жюрек халаллыгъын кёргюзтген фраза.

МЕНИЧА КИМ БАРДЫ (дерге) Кесин ёхтем жюрютюрге, махтаныргъа.

МЕНМЕ ДЕГЕН [адам] къара: НЕ МЕНМЕ ДЕГЕН Жамауатда сыйы-намысы жюрюген адам.

МЕТЕКЕ (мекетеке) КЪАБЫНА КИРГЕНЛЕЙ (масхара) Биреу, кишиге къошулмай, кеси аллына жашаса, айланса айтылады.

МЕТЕКЕ (кеси) КЪАБЫНДАН ЖИЙИРГЕННГЕНЛЕЙ (жийиргеннгенча) Адам кеси кесинден жийиргеннгенча.

МИЛДЕУ (миндеу) БОЛМАЗГЪА (этмезге, тюйюлдю) Бир затны къыйматы болмазгъа.

МИМКЪРЕУЮЗ БОЛУРГЪА къара: КЁЗГЕ ТЮРТГЕННИ КЁРМЕЗГЕ Къаппа-къарангы болургъа.

МИНГ ДА, ЖЮЗ ДА АЙТ Ишни болуму олду, не кёп айтсанг да деген магъанада.

МИНГ КЕРЕ ШУКУР БОЛСУН Аллахха кёп махтаула болсун деген магъанада.

МИЯЛА ТАБАКЪ КИБИК Къызны баш намысына сакъ болургъа чакъыргъанда айтылады.

МОНГ БОЛУРГЪА Къууатлы болургъа.

МОР АТЫНЛАЙ АЙТЫЛЫРГЪА Хапар терк окъуна жайылып кетерге.

МУКЪУР КЪАЙНАРГЪА [суу] Суу къаты, къалын бузгъа айланыргъа.

МУКЪУТ БОЛУРГЪА (этдирирге) Терк чабаргъа (чапдырыргъа)

МУЛХАР ЭТЕРГЕ Бир затны зыраф этерге.

МУРДАРЛЫКЪГЪА КИРИРГЕ Адам ёлтюрюрге.

МУРТЧУГУ БОЛУРГЪА (этерге) 1. Асыры кюлгенден, онгсуз болургъа, ёлюрге жетерге. 2. Къырыргъа, халеклик салыргъа (адамгъа, малгъа).

МУСЛИЙМАН КЪАНЛЫ [адам] Муслийманнга ушагъан адам.

МУСЛИЙМАН ТОПУРАКЪ Муслийман халкъла жашагъан жер (Аравия, Турция...). (Тарых шарт.)

МУСЛИЙМАННГА КИНДИГИ КЕСИЛГЕН [адам] Муслийман динни тутхан ата бла анадан туугъан адам.

МУУАЛ БОЛУРГЪА [ ханс, адам] 1. Ханс хууери болургъа. 2. Адам мыккыл болургъа.

МУХАЖИР АЗАБЫН СЫНАРГЪА Кёчгюнчюлюк къыйынлыгъын сынаргъа.

МЫЙЫСЫНДА АТ ТЕБЕРГЕ (къарач.) Биреу сагъышлы, къайгъылы болургъа.

МЫЙЫСЫНДА КЪАЗАН КЪАЙНАРГЪА (къайнатыргъа) Сагъышха къалыргъа (къалдырыргъа).

МЫЙЫГЪЫ БОЛГЪАН [адам] Кишилиги, адамлыгъы болгъан эр киши.

МЫЙЫГЪЫМ ЖОКЪДУ (ант) Кесими эр кишиге санамам (бир затны этмесем, неда мен айтханча болмаса) деген магъанада.

МЫЙЫГЪЫМДА ТЮГЮМ КЪАЛМАСЫН (ант) къара: МЫЙЫГЪЫМ ЖОКЪДУ.

МЫЙЫГЪЫН ЖИБИТИРГЕ Эр киши бек жиляргъа.

МЫЙЫГЪЫН ЖЮЛЮРГЕ (жюлютюрге) къара: МЫЙЫГЪЫМ ЖОКЪДУ.

МЫЙЫГЪЫН КЪОЛУНА ТУТДУРУРГЪА (къарач.) Эр кишини намысын этмезге.

МЫЙЫГЪЫНА БИТЕРГЕ (къарач.) Биреуню юсюне къадалыргъа, алыныргъа.

МЫЙЫГЪЫНА ЧЁРГЕРГЕ (чулгъаргъа) къара: БАРМАКЪГЪА ЧЁРГЕРГЕ (чулгъаргъа).

МЫЙЫКЪ ТЮБЮНДЕН КЮЛЮРГЕ (ышарыргъа) 1. Масхараларгъа, хыликкя этерге. 2. Биреу жарыкълыгъын, къууанч халын кёргюзтюрге.

МЫЙЫКЪЛАРЫ ЮСЮНДЕ БОЛУРГЪА (къарач.) Кесин эр кишиге санаргъа.

МЫЙЫКЪЛЫНЫ МЫЙЫКЪСЫЗ АЛДАРГЪА Къартны жаш алдаргъа.

МЫЛЛЫК АТАРГЪА 1. Муштухул болургъа, чабаргъа. 2.Кесин биреуню юсюне атаргъа. 3.Бир ишни къадалып, къарыу аямай, этерге. 4. Жутлукъ этерге (ашха, затха).

МЫЛЛЫК САКЪЛАГЪАН АЙЫУЧА (масхара) Жеринден тепмей, кёз къакъмай, сакълап тургъанча.

МЫНГЫЛАН АШАГЪАНЧА БОЛУРГЪА Малхуния болургъа, акъылдан шашаргъа.

МЫРТЫСКЫ БОЛУРГЪА Ёлген адамча, къаты жукъларгъа.

МЫСТЫСЫНДАН ТУЗУ ОЗГЪАН [адам] Хайырсыз, къыйматсыз адам.

МЫСХАЛ: МЫСХАЛ ЧАКЪЛЫ БИР Бек аз деген магъанада (мысхал 4-5 грамм ауурлукъ).

МЫРХЫК КИБИК ЖАБЫШЫУЧУ [адам] Айырыла билмеучю адам, зат.

МЫХЫЗ ЭТЕРГЕ (къарач.) Бир бирге борчларын къурутургъа.

МЮЙЮЗ САЛДЫРАМА ДЕП, ЭШЕК КЪУЛАГЪЫН КЕСДИРГЕНЧА (масхара) (Нарт айтыу.) Иги этеме деп, аман этгенни юсюнден.

МЮЙЮЗСЮЗ КЪОЙ Тонгузну чам аты (эвф.).

Н
 
НАГЪУЖУРЛАЧА ЭТЕРГЕ (къарач.) Бир бири айтханны эшитмей, сёлеширге.

НАЛАТ АДАМ Ант, уят тыймагъан адам.

НАЛАТ ТАШХА БАЙЛАРГЪА Эртте адетге кёре, жамауат бедишлик этерге.

НАМЫСЫ БЛА ОЙНАРГЪА къара: НАМЫСЫН СЫНДЫРЫРГЪА.

НАМЫСЫ (сыйы) ТЁППЕМДЕ (тёппем юсюнде) БОЛСУН Кечгинлик тилеген фраза (кесинден таматаны неда тиширыуну къатында айтыргъа жарамагъан сёзню айтханда, бетсиннгенин билдиреди).

НАМЫСЫН ЖОЯРГЪА Баш намысын сакъламазгъа (тиширыу).

НАМЫСЫН СЫНДЫРЫРГЪА (Намысы бла ойнаргъа) 1.Тиширыугъа артыкълыкъ этерге, баш намысын жояргъа. 2. Ыспассыз, сансыз этерге, биреуню намысына тийишли болмагъан сёз айтыргъа.

НАРТ КЪОПХАН (кече) (дин, эски) Жинле, мёлекле кече келип, адамлагъа къыйынлыкъ келирин билдиредиле деп ийнаныу.

НАРТ КЪОПХАН КИБИК Болгъан дауургъа, тауушха къалыргъа, къозгъалыргъа.

НАРТ СЁЗ Ата-бабаладан къалгъан акъыл, ётгюр сёзле.

НАРТЛАГЪА КЪОШУЛУРГЪА (дин) Ёлюрге, ахыратха кетерге.

НАСЫБЫ КЪУРУГЪАН Ёлген, къыйынлыкъгъа тюшген адам.

НАСЫБЫ ТУТАРГЪА (жёнерге – къарач.) 1. Биреуге билмей тургъанлай ырысхы тюшерге. 2.Адамны излеген заты толургъа.

НАСЫБЫ ТУТХАН КЪАДАРДА Къадалып кюреширге, къолундан келген чакълы.

НАСЫБЫНГ АЛАЙ БОЛСУН (болгъа эди) 1. Бир зат бек кёпдю деген магъанада. 2.Иги умут этме деген магъанада.

НЕ АЙТАСА (не айтырса) (межд.) Айхай да, сёзсюз, аламат деген магъанада.

НЕ АЙТАСА ДА, НЕ ЭТЕМЕ ДЕРГЕ Адамны айтханын шашмай, терк толтурургъа.

НЕ АЙТДЫРАСА (несин айтдыраса) (межд.) Сёзсюз алайды деген магъанада.

НЕ АЙТМАЙДЫ, НЕ КЪОЙМАЙДЫ (межд.) Биреу айыртламай, осал сёзле айтып, къаты урушады деген магъанада.

НЕ АЙТЫУУНГ БАРДЫ Бир затны шарайыбы жокъду деп къууаннганда айтылады.

НЕ АКЪ, НЕ КЪАРА ДЕМЕЗГЕ (не акъды, не къарады; не акъ, не къара деп; не акъдан, не къарадан сёз, жукъ айтмазгъа, жууап къайтармазгъа д.а.к.). Жукъ айтмай, тынгылап турургъа.

НЕ АЛАЙ КЪАЛГЪАНДА ДА Бек аздан айтханда деген магъанада.

НЕ АЛАЙ-БЫЛАЙ ДЕСЕНГ ДА Не зат айтсанг да.

НЕ АЛАМАТ, НЕ СЕЙИР (межд.) Бир затха да келишмеген сейирлик.

НЕ АЛЛАХХА, НЕ АДАМГЪА ЖАРАМАГЪАН Магъанасыз адам, жараусуз зат.

НЕ АРЫ-БЕРИ ДЕСЕНГ ДА Къалай айландырып айтсанг да деген магъанада.

НЕ АТЫЛЫП КЪАЛСА ДА Не аздан айтханда да деген магъанада.

НЕ БАГЪАСЫ БАРДЫ (межд.) Бир зат бек игиди деген магъанада.

НЕ БЕТДЕН КЁРЮНЮРЮКСЕ? (не бет бла къарарыкъса?) Уялмаймыса деген магъанада.

НЕ ДА БОЛСУН ДЕГЕН [адам] Сансыз, къыйматсыз, оюмсуз адам.

НЕ ДА НЕ ЭДИ (не да неди?) Башха затланы эсге алмай, айтмай къойсакъ да деген магъанада.

НЕ ДЕСЕНГ ДА Къалай-алай болса да деген магъанада.

НЕ ДУГЪЖАМ БАРДЫ? (къарач.) Не терслигим барды?

НЕ КЕЛСИН (модаль фраза) Бир затдан хайыр жокъду деген магъанада.

НЕ КЕЧЕ, НЕ КЮН ДЕМЕЙ Тохтамай, солуу алмай, хар заманда да (этерге ишни).

НЕ КЁРЮРГЕ, НЕ КЁРМЕЗГЕ Адам кёрмеген къыйынлыкъ, сынамагъан азап къалмазгъа.

НЕ КЮН КЁРГЕНДИ Тынч жашамагъанды, кёп къыйналгъанды деген магъанада.

НЕ КЮНЮНГЕ КЪАРАЙСА ДА? Ишни болжалгъа нек саласа, артха нек атаса деген магъанада.

НЕ КЪАН ЖАУГЪАНДЫ? Не палах болгъанды, быллай бир гузаба этерча деген магъанада.

НЕ КЪАННГА (къарасханнга) КЪАЛГЪАНСА Не амалсыз боласа?

НЕ КЪОНАКЪ, НЕ ТЮШЮН ДЕП БИЛМЕЗГЕ Тыш адамдан уялмазгъа, буюгъа билмезге, тынч турмазгъа.

НЕ КЪУРУСА ДА Не аздан алгъанда да деген магъанада.

НЕ КЪЫЧЫРЫКЪ ЭТЕЙИМ! (межд.) Не амал, не мадар этейим!

НЕ МЕДЕТ (модаль фраза) Айхай, андан не хайыр деген магъанада.

НЕ МЕН, НЕ СЕН (не биз, не душман; не биз, не биреу) Бир бирге чюйре сюелген къауумла: урушханда, тюйюшгенде.

НЕ МЕНМЕ ДЕГЕН [адам] 1. Намысы жюрюген, шарайыпсыз адам. 2. Кесине базыннган, таукел, жигит адам.

НЕ ОЛТУРУП, НЕ ТУРУП БОЛАЛМАЗГЪА Биреуню тынчлыгъы, ырахатлыгъы къалмазгъа.

НЕ ОТ ТЮШГЕНДИ? Быллай бир нек ашыгъаса, нек къазауат этесе деген магъанада.

НЕ СЁЗ (барды) (межд.) Толу ийнанмакълыкъны, таукелликни кёргюзтген фраза.

НЕ УЛЛУГЪА КЕТДИНГ Не болмагъанны айтдынг, не излейсе деген магъанада.

НЕ ХАДАГЪА ЭТЕЙИМ? (межд.) Не амал табайым?

НЕ ХАЗНА Уллу ышаныулукъ болмагъанын ангылатхан магъана.

НЕ ХАТЛАМАСЫ (халпамасы) БАРДЫ? Биреуню не иши барды?

НЕ ХАПХА, НЕ ЧАПХА ЖАРАМАГЪАН (къарач.) Жараусуз зат, адам.

НЕ ЧЫКЪСА ДА, МЫНДАН ЧЫГЪАР Биреу жигитлик этер.

НЕ ЭСЕ ДА Не ючюн эсе да.

НЕДЕН ДА НЕ? Не затдан да не хайыр тюшерикди?

НЕК ЖАЗЫКЪ (жарлы) ЭДИ БАШЫНГ Адам кесини къарыусузлугъуна жарсыгъанда айтылады.

НЕКЯХ ЭТИПМИ АЛГЪАНДЫ? Затны закон бламы алгъанды?

НЕНЧА МЫСХАЛ ТАРТХАНЫН БИЛИРГЕ Адамны болумун, къарыуун билирге, ёнчелерге.

НЕСИН АЙТАСА. Ол алайды деген магъанада.

НЕСИН ДА БИЛМЕЗГЕ 1. Бек къаты жукъларгъа. 2.Асыры эсиргенден, жугъун да билмезге.

НЕСИНДЕН КЪАЛЛЫКЪМА (межд.) Жалыныр жерим жокъду деген магъанада.

НОХТАБАУ ЭТЕРГЕ Саугъа берирге (биреуню этген жумушу, ахшылыгъы ючюн, къууанч хапары ючюн).

НЫГЪЫШДА АЙТЫЛСЫН Менден букъдургъанынг белгили болсун дегенде айтылады.

НЮР ЖАНАРГЪА Бир зат, адам бек ариу, сюйдюмлю кёрюнюрге.