«КЪАРАЧАЙ-МАЛКЪАР ФРАЗЕОЛОГИЯ СЁЗЛЮК»

(Баргъаны)

Фразеология айланчланы къуралыулары, тилге кириулери миллетни жашауу бла терен байламлыды. Ёмюрле ётселе да, ушакъда, жазыуда аланы хайырлансакъ, тил хазнабыз бай боллугъу туурады.  
 
К

КЁЗГЕ ИЛИНИРГЕ Эслерге, кёрюрге.

КЁЗГЕ КЁРЮНМЕЗГЕ [заман] Заман терк озаргъа.

КЁЗГЕ КЪУЯРЫКЪ (тамызырыкъ) КИБИК Суусун затны чексиз азлыгъын кёргюзтюр ючюн айтылады.

КЁЗГЕ ТЮРТГЕННИ КЁРМЕЗГЕ Къаппа-къарангы болургъа.

КЁЗГЕ ТЮШЕРГЕ (урунургъа) Адам эсленирге.

КЁЗДЕН КЁЗГЕ (сёлеширге, къалыргъа д.а.к.) Экеулен, бирге сюелип, бетден бетге сёлеширге.

КЁЗДЕН КЕТМЕЗГЕ Кёз аллында болургъа, кёрюп турургъа.

КЁЗДЕН КЪАРМАЛЫРГЪА (бошаргъа, тохтаргъа) Иги кёралмазгъа.

КЁЗЛЕРИ БЛА АШАРГЪА Тансыкълап къараргъа.

КЁЗЛЕРИ ЖАНАРГЪА Бек къууаныргъа, сейирсинирге.

КЁЗЛЕРИ КЁЗЮР ОЙНАРГЪА Биреуню бети ариу, халы жарыкъ, алдаулу болургъа.

КЁЗЛЕРИ КЁКГЕ АРАЛЫРГЪА Ёлюп башларгъа.

КЁЗЛЕРИ  КЪАНДАН ТОЛУРГЪА Уллу къыйынлыкъгъа, бушуугъа тюберге.

КЁЗЛЕРИ КЪАРАНГЫ КЕЧЕ БОЛУРГЪА Мудах болургъа.

КЁЗЛЕРИ КЪАРАНГЫ ЭТЕРГЕ Эси кетип, зат кёрмезге.

КЁЗЛЕРИ МАНГЫЛАЙЫНА ЧЫГЪАРГЪА Кёзлерин жандырыргъа (сейирсиннгенден, къоркъгъандан д.а.к.).

КЁЗЛЕРИ ОТ ЧАГЪАРГЪА Кёзлери къызыл къолан кёрюрге.

КЁЗЛЕРИ ТОЙМАЗГЪА (бир затдан) Жутлукъ этерге.

КЁЗЛЕРИ ТОЛУРГЪА Жилярыгъы келирге, кёзлери жилямукъдан толургъа.

КЁЗЛЕРИ ТОТ БОЛУРГЪА Кёп жилягъандан, сокъур болургъа.

КЁЗЛЕРИ УЗАКЪГЪА КЕТЕРГЕ (кёзлерин иерге) 1. Узакъгъа къараргъа. 2. Сагъышлы болургъа.

КЁЗЛЕРИ ЧЫРАКЪ БАРЫРГЪА Къарамы бир жерге бурулгъанлай турургъа.

КЁЗЛЕРИН АЧАРГЪА Дуниягъа кёз къарамы, сейирсиниую игиленирге, кёп зат билирге, юйренирге.

КЁЗЛЕРИН ОТ ЧАКЪДЫРЫРГЪА Кёзлери къолан, чарс кёрюрге.

КЁЗЛЕРИН СЮЗЕРГЕ (сюзюлтюрге) Кукаланыргъа, къубулургъа, серленирге.

КЁЗЛЕРИН ТУЛУКЪ ЭТЕРГЕ Кёп жилягъандан, кёзлерин кёпдюрюрге.

КЁЗЛЕРИНДЕН БОШАРГЪА Алгъынча кёралмазгъа.

КЁЗЛЕРИНДЕН (эки кёзюнден) КЪАН ТАМАРГЪА (тамызыргъа) Ачыудан ёлюрге жетерге (жетдирирге).

КЁЗЛЕРИНЕ АРАЛЫРГЪА Биреуню кёзюне жалынчакъ халда къараргъа.

КЁЗЛЕРИНЕ ЖУЛДУЗЛА КЁРГЮЗТЮРГЕ Биреуню тюйюп, халек этерге.

КЁЗЛЕРИНЕ КЪАН ЧАБАРГЪА (чапдырыргъа) Биреу ачыуланыргъа, огъурсузланыргъа, кёзлери къызарыргъа, къутурургъа.

КЁЗНЮ ЖУМУП (къагъып, къысып) АЧХЫНЧЫ (ачып жапхынчы, жумгъунчу) Къысха заманны ичинде.

КЁЗНЮ КЁЗГЕ УРСАНГ, КЁРЮНМЕЗЧА (кёз урсанг да, кёрмезча) Бек къарангы деген магъанада.

КЁЗЮ АРТЫНА КЪАРАРГЪА Бир затха тынгысыз болургъа.

КЁЗЮ-БАШЫ БЛА КЁРГЮЗТЮРГЕ Сёлешмей, белги берирге.

КЁЗЮ-БАШЫ ЖАРЫРГЪА (жарытыргъа) Бети, халы жарыкъ болургъа.

КЁЗЮ-БАШЫ ТЕШИЛИРГЕ Жарыкъ болургъа, биреуге жарыкъ тюберге.

КЁЗЮ ЖАНА ТУРГЪАНЛАЙ Ёлгюнчю, кеси саулай тургъанлай окъуна деген магъанада.

КЁЗЮ ЖАНМАГЪАН [адам] Хомух, мудах, эринчек адам.

КЁЗЮ ЖЕТЕРГЕ 1. Биреуге, бир затха къараргъа, эс бурургъа. 2. Бир затны этерге жетишалыргъа.

КЁЗЮ ЖЕТМЕЗГЕ Иги кёралмазгъа.

КЁЗЮ ИЛИННГЕН (илинир) [зат, адам] Биреу сайлагъан, жаратхан, асыулу зат.

КЁЗЮ КЕНГНГЕ КЕТЕРГЕ Къарамы узакъгъа барыргъа.

КЁЗЮ КЁТЮРЮЛМЕЗГЕ Ойнамазгъа, кюлмезге, мудахлай турургъа.

КЁЗЮ КЪАРАРГЪА (къаратыргъа) Бир затны жаратыргъа, анга сукъланыргъа.

КЁЗЮ-КЪАШЫМЫ КЕРЕКЛИДИ? Биреуден кем жери, хатасы, бузгъан жери жокъду.

КЁЗЮ ТОЙМАЗГЪА Жутлукъ, къызгъанчлыкъ этерге.

КЁЗЮ ЧЫКЪГЪАН КЪАШЫНА ЫРЫСЛАР (Нарт сёз.) Аман къууум этмезге чакъырыу (къайгъы сёзде айтылады)

КЁЗЮ (кёлю) ЭШИКДЕДИ Эшик кёллюдю деген магъанада.

КЁЗЮН АЛМАЙДЫ Къарап тургъан ариу адамгъа не да бир затха.

КЁЗЮН АУУЗУНА КЪАПДЫРЫРГЪА Сакъламагъан адамындан аман жууап, сёз эшитирге (къаргъыш, терс жууап д.а.к.).

КЁЗЮН ЖЕРДЕ ИЗЛЕТИРГЕ (хыны, къарач.) (Юй жашаудан.) Кёзюн уруп чыгъарыргъа.

КЁЗЮН КЁК ЭТЕРГЕ Тюерге, этин къаралтыргъа.

КЁЗЮН КЁКГЕ АЧДЫРМАЗГЪА Бир зат ишлерге онг бермезге, онгсуз этерге (къар, боран, жауун д.а.к.).

КЁЗЮНДЕ АЙТХАНЫМА КЁЛЮ УЛЛУ БОЛМАСЫН Биреу, кеси тургъанлай, махтагъаныма ёхтемленмесин деген магъанада.

КЁЗЮНДЕ ОГЪУ БОЛСА УРЛУКЪ (урурча) БОЛУРГЪА Биреуню кёрюп болмазгъа, анга бек ачыуланыргъа.

КЁЗЮНДЕ ТЕРЕГИ БОЛГЪАН ЧЁБЮ БОЛГЪАННГА КЮЛГЕНЛЕЙ (масхара) (Нарт сёз.) Кесини кемчилигинден уялмай, бирсилени масхараларгъа кюрешген адамны юсюнден.

КЁЗЮНДЕН КЕТМЕЗГЕ Бир затны, бюгюн кёргенча, эсде тутаргъа.

КЁЗЮНДЕН КЁРЮРГЕ (тутаргъа) Биреуню затын багъалап, сыйлап жюрютюрге.

КЁЗЮНДЕН КЪАРАРГЪА (Нарт сёз.) Къыйын саусуз игирек болургъа, адам таныргъа.
(эки) КЁЗЮНЕ (кёзлерине) АУ ЧАБАРГЪА (Юй жашаудан.) Кёзлери осал кёрюрге.

КЁЗЮНЕ-БАШЫНА ЖЕТДИРИРГЕ (тебинирге) Тюрт-сох этерге, тебинирге, тюерге.

КЁЗЮНЕ-БАШЫНА (кёзюне-бурунуна) СУГЪАРГЪА Биреуню
ийнакъларгъа, тансыкъларгъа, багъалы кёрюрге.

КЁЗЮНЕ-БАШЫНА ТЕБИНИРГЕ Къоркъутургъа кюреширге.

КЁЗЮНЕ БИТЕРГЕ (къатаргъа) Кёзюне къарап тохтаргъа.

КЁЗЮНЕ ЖЕТГЕНДЕ (жетгенли, жетип тохтагъанда) Бир ишни этер заман жетгенде, аз заман къалгъанда.

КЁЗЮНЕ ЖУКЪУ КИРМЕЗГЕ Биреу арталлы да жукълаялмазгъа (сагъышдан, къайгъыдан д.а.к.).

КЁЗЮНЕ КЁКДЕН ЖУРУН КЁРЮНМЕЗГЕ Жарсыулудан, къайгъыдан, мудахдан бир затха эс бурмазгъа, къайда тургъанын билмезге.

КЁЗЮНЕ КЁРЮНМЕЗГЕ (кёргюзтюрге) [адамны] 1. Къууанмазгъа, бир затны жукъгъа санамазгъа, сансыз этерге. 2. Бир зат биреуге къыйын тиймезге.

КЁЗЮНЕ КЪАН ЧАБАРГЪА Бек ачыуланыргъа.

КЁЗЮНЕ КЪАРАРГЪА (къараялмазгъа) 1.Биреуге жалынчакъ болургъа. 2.Уялыргъа, абызыраргъа, бетсинирге.

КЁЗЮНЕ КЪУЯРЫКЪ КИБИК (кёзге къуяр чакълы бир) (Юй жашаудан.) Бек аз [зат].

КЁЗЮНЕ ТУТАРГЪА (тутдурургъа) Биреуню жарлылыгъын, жетишмеген затын бедиш этерге.

КЁЗЮНЕ УРУНУРГЪА (ИЛИНИРГЕ) Бир зат аз-маз кёрюнюрге, эсленирге.

КЁЗЮНЕ ЧЁП БОЛУП ТЮШСЕ ДА, УУМАЗГЪА (уууп, атмазгъа) Биреуню ариу кёрюрге, бек сюерге.

КЁЗЮНГ КЪАРА БОЛСУН ДЕМЕЗГЕ Биреуге аман айтмазгъа, жюрегин къыйнамазгъа, дертленмезге.

КЁЗЮНГЕ КЪАРАМАМ Кёлюме тиериксе деген магъанада (бир ишни мен айтханча этмесенг).

КЁК БЛА ЖЕР КИБИК Эки затны башхалыкълары уллуду, тенглешдирирге онг жокъду деген магъанада.

КЁК ИЙНЕ Бек аз [харекет, ырысхы].

КЁК ИЙНЕНИ КЁКГЕ ТАРТМАЙ КЪАЛЛЫКЪ ЭСЕМ ДА... (къарач.) Дуния ырысхысындан къурлай къаллыкъ эсем да деп (бир затха термилгенде айтылады).

КЁК ИЙНЕНИ КЁНДЕЛЕН СУУУРА БИЛМЕГЕН [адам] (Юй жашаудан.)  Бичиу, тигиу эте билмеген.

КЁК ТУЗЛУКЪ (Юй жашаудан.) Хуппегиден этилген тузлукъ.

КЁК ХАЛЫ (Юй жашаудан.) 1. Ёсген зат (бахча кёгет). 2. Кырдык, бичен.

КЁК ЭШЕКГЕ – КЮМЮШ КЪУУУШХАН Биреуге арталлы да тийишли болмагъан [зат].

КЁКГЕ ДА МИНМЕ, ЖЕРГЕ ДА ТЮШМЕ 1. (Юй жашаудан.) Керексизге къаргъанма, ийнанмайма деген магъанада. 2. (Юй жашаудан.) Къаты къаргъаныргъа. 3. Бир тюрлю
эркинлик бермезге.

КЁКГЕ-ЖЕРГЕ ЖЕТДИРМЕЗГЕ Биреуню намысын кётюрюрге, махтаргъа.

КЁКГЕ СУУУРУРГЪА (Юй жашаудан.) Биреуге урушургъа, тырман этерге.

КЁКГЕ ЧЫГЪАРГЪА (малла) (Юй жашаудан.) Мал жазгъы кырдыкга чыгъаргъа, отлап башларгъа.

КЁКГЕ ЧЫГЪАРГЪА, ЖЕРГЕ ТЮШЕРГЕ 1. Биреуню эси жетмеген жер къалмазгъа.

КЁКДЕ, ЖЕРДЕ БОЛГЪАНЫН БИЛМЕЗГЕ (кёкде эсе да, жерде эсе да билмезге) Сагъышлы, шургулу болургъа, этген ишин билмезге.

КЁКДЕ (кёктюн) ЧЫПЧЫКЪ ОЗДУРМАГЪАН (къарач.) (итни юсюнден) Огъурсуз, сакъ ит.

КЁКДЕН КЕСЕУ СЕРМЕГЕН [адам] Жигит, ётгюр адам.

КЁКДЕН ТАМЫЧЫ ТАММАЗГЪА Арталлыда жауун жаумазгъа, къургъакълыкъ къысаргъа.

КЁКДЕН ТАШ ТЮШСЕ, ЖЕРГЕ ТЮШМЕЗ (кёкден таш тюшсе, жерге тиерик тюйюлдю – къарач.) Бир жерде адамла чексиз кёп жыйылгъандыла деген магъанада.

КЁКДЕН ТЮШГЕНЧА Мёлек кибик деген магъанада.

КЁКНЮ, ЖЕРНИ ШАГЪАТ ЭТИП, КЪАРГЪАНЫРГЪА (кёк бла жер бла къаргъаныргъа) Къаты къаргъаныргъа, ётюрюкге къаргъанмазгъа.

КЁКНЮ ЖЕТИ КЪАТЫСЫНА ЧЫГЪАРГЪА 1.Не узакъгъа да барыргъа. 2. Бек уллу къууаннганын кёргюзтген магъанада.

КЁКНЮ ТЮБЮ ТЮШЮП КЪАЛГЪАНЧА (жауаргъа) Жауун къуру да тохтамай жаууп турургъа.

КЁКЮРЕГИМ КЁПЮР БОЛСУН, АРКЪА УЗУНУМ ЖОЛ БОЛСУН (кёкюрегим кёпюр болсун, бурунуму сырты жол болсун – къарач.) (алгъыш) Къор болайым деген магъанада
айтылгъан ариу сёзле.

КЁКЮРЕГИН ЖЫЛТЫРАТЫРГЪА (къарач.) Орден, майдал бла саугъаларгъа.

КЁКЮРЕГИН КЁТЮРЮРГЕ (тургъузургъа) Махтанчакъ, ёхтем болургъа, кесине бийик багъа бичерге.

КЁКЮРЕК АУУЗ Адамны кёкюрек къангасы.

КЁЛ АЛЫРГЪА Бир ишни этерге тебирерге, таукел болургъа.

КЁЛ АШАРГЪА Биреуню жюреги къыйналыргъа, ёпкелерге.

КЁЛ БАСАРГЪА Ырахатланыргъа.

КЁЛ КЕНГДИРИРГЕ 1. Биреуге дертин жетдирирге. 2. Жау адамыны жарсыууна къууаныргъа.

КЁЛ КЁТЮРЮРГЕ Къыйынлыкъда, жарсыуда таукел этерге.

КЁЛ КЪАЛДЫРЫРГЪА Ёпкелерге, жюрегинги къыйнаргъа.

КЁЛ КЪАНДЫРЫРГЪА (Юй жашаудан.) Кюсеген ишин этип, муратына жетип, ырахатланыргъа.

КЁЛ САЛЫРГЪА Бир ишни сюйюп, битеу къарыуун салып этерге.

КЁЛ ТАБАРГЪА (тапдырыргъа, этдирирге) Эс табаргъа, таукелленирге, ахшы умутлу болургъа (этерге).

КЁЛ ЭТДИРИРГЕ (берирге) Биреуню таукел сёзле бла къайгъысын шошайтыргъа.

КЁЛЕГИ БЛА ТУУГЪАН [сабий] (орусч.) Насыплы адам боллукъду деген магъанада.

КЁЛЕК БЛА КЁНЧЕК КИБИК (къарач.) Бир бирден айырылмагъан, татлы шуёхла деген магъанада.

КЁЛКЪАЛДЫ БОЛУРГЪА (этерге) (кёлю аз болургъа) Биреуню жюреги къыйналыргъа, ёпкелерге.

КЁЛЮ АЙЫРЫЛМАЗГЪА Бир затны сюйгенлей турургъа.

КЁЛЮ АЧЫКЪДЫ Бир затны этерге хазырды, сюеди, ырымы тартады деген магъанада.

КЁЛЮ АЧЫЛЫРГЪА 1. Биреу жарыкъ кёллю болургъа. 2. Биреуню ашарыгъы келирге.

КЁЛЮ БАРМАЗГЪА (угъайл.) Биреу бир затны сюйюп, онгсунуп этмезге.

КЁЛЮ ЖАРЫРГЪА Къууаныргъа.

КЁЛЮ ЖЕР БЛА ТЕНГ БОЛУРГЪА Мудах болургъа.

КЁЛЮ ЖОКЪДУ [бир затда] Ишни этериги келмезге, сюймезге, онгсунмазгъа, жюреги тартмазгъа.

КЁЛЮ КЕНГЕРГЕ Биреуню жюреги ыразы болургъа.

КЁЛЮ КЮЛМЕСИН Айып этмесин деген магъанада.

КЁЛЮ КЪАЛЫРГЪА (къалдырыргъа) Биреу ёпкелерге, ыразы болмазгъа (этмезге).

КЁЛЮ КЪАЧАРГЪА (кёлюн къачырыргъа) Биреуден искилтин болургъа, эригирге (эрикдирирге).

КЁЛЮ ОЛТУРГЪАН [адам] Сабыр, адамлыгъы болгъан адам.

КЁЛЮ ТАКЪЫР БОЛУРГЪА (толургъа) Биреуню жилярыгъы келирге (жазыкъсыннгандан, жарсыгъандан).

КЁЛЮ ТУТМАЗГЪА Бюсюремезге, бир затха сейирсиниую болмазгъа.

КЁЛЮ (да) УЛЛУ БОЛМАСЫН Махтагъан ючюн бузулмасын.

КЁЛЮ ЧЁГЕРГЕ (кёлюн чёкдюрюрге) Биреу шошайыргъа, мудах болургъа, этерге.

КЁЛЮ ЧЫГЪАРГЪА (кёлюн чыгъарыргъа) Ёнгелерге, айып этерге (этдирирге).