Юйюр къурауну аллында тасха магъаналы тепсеу

Биз малкъарлыланы бла къарачайлыланы халкъ тепсеулерини рубрикасын андан ары бардырабыз. Алгъын белгилегенибизча, материалланы Къудайланы Мухтарны «Древние танцы балкарцев и карачаевцев» деген ишинден алып жарашдырабыз. Ол китап 1997 жылда орус тилде зарфха урулгъанды. Биз ол къыйматлы хапарланы ана тилибизге кёчюрюп, газет басмагъа хазырлап, окъуучуларыбызны эслерине салыргъа итинебипз, ол тарыхыбызны, маданиятыбызны сакълауда энтта да бир атлам болур.

«Солман» келечилени тепсеуюдю, ол юйюр къурауну аллында кезиуледе бардырылгъанды. Келинни бла киеуню некяхха элтиу жолда келечиле магъаналы жерни алгъандыла. Аланы ётгюрлюклерине, тириликлерине кёре эди тойну къураллыгъы бла къаллыгъы. Ала аны заман болжалын, къоранчланы эм башха затланы тохташдыргъандыла. Келечилени къауумуна  киеуню жанындан даражалары жюрюген жууукъланы, ахшы къоншуланы, тенглени сайлагъандыла. Ала борчлу халда ариу сёлеше билирге, бир-бир чурумланы кетере билирге да керек болгъандыла.

Келинлик Къабартыдан, Дюгерден, Дагъыстандан неда Абхазиядан болса, келечилени къауумуна къабартылыны, дюгерлини, сванны, дагъыстанлыны неда башха миллетден адамны къошхандыла. «Солман» тепсеуню той тюрлюсюне «Келечиле» дегендиле. Аны макъамында Кавказны къоншу халкъларыны макъамлары эшитилгендиле, бирде уа кавказлыланы бир-бир тепсеулерини кесеклери да къошулгъандыла.  Келечилени неда киеуню жёнгерлерин иерден алгъа борчлу халда  «Келечиле» деген тепсеуню бардыргъандыла. Анга тасхалы магъана бергендиле, боллукъ ишни жетишимлилигин жалчытырыгъына ийнаннгандыла.

Майданнга  тамата келечини сыфатында жаш чыгъып къарс ургъанды, бирсилени тепсерге чакъыргъанды. Келечилени сыфатларында майданны хар жанындан да жашла бла къызла чыкъгъандыла.  Ала экеу-экеу сюелип, хар бири кесини энчи  партиясын кёргюзтгендиле. Тепсеуню бу тюрлюсюнде жашла къызланы къолтукъларындан  тутуп чыкъгъандыла арагъа.  Бир кесекден ала бир бирден узайып, алай тепсегендиле.  Эки бёлек да лирика халда толтурулгъанды.  Ючюнчю кесеги тири халда бардырылгъанды.  Ахырында майданнга келинликни анасыны сыфатында къыз чыкъгъанды, анга саугъала бергендиле – жюзюк, бууунлукъ, сыргъала, минчакъла, жаулукъ.  Аны ызындан атаны сыфатында жаш чыкъгъанды, анга жамычы, башлыкъ, бешмет, чепкен, кёлек, къама, къамчи бергендиле. «Ата» бла «ана» «Келечиле» деген тепсеуню кёргюзтгендиле. Ала арагъа чыкъгъанларында, битеу «келечиле» къарс ургъандыла. Андан сора ала къонакъланы юйге чакъыргъандыла, тепсегенле майдандан кетгендиле –  ол жыйылгъанланы юйге киргенлерини белгисиди.

«Солманны» башха тюрлюсю да болгъанды. Майданнга урчугъу бла къыз чыкъгъанды. Аны аллына башхасы келгенди, ол келечини сыфатлагъанды. Келечи анга жашны жоралап, боллукъ затланы алгъадан айтады. Къыз ышарады, келечиге ийнаныргъа сюймейди. Ол а, айтханы керти болгъанын шагъатлап, къаты болады. Экиси да ол халда майдандан кетедиле.

Ызы бла майданнга къаршчы киеулюк жашлача экеу чыгъадыла.  Биринчи жаш бийик ёсюмлюдю, экинчиси алашады.  Биринчиси кесин бек ёхтем жюрютеди, экинчиси уа  жарыкъ кёллюдю. Бийик  юсюн-башын тап этерге кюрешеди, экинчиси да кеси кесине къарап къууанады.  Ала майданны ортасында тюбешедиле. Биринчи экинчиге ёхтемлигин тас этмегенлей,  сансыз этип, къолун узатады, аны жанына къарарыгъы да келмегенлей. Ала майданы эки жанына кетип, мыйыкъларын сымарлап сюеледиле, тебиулери да кюлкюлюдю.

Киеулюклени тепсеген кезиулеринде келечини сыфатында къыз чыгъады. Жашла аны ким болгъанын билалмайдыла: келечимиди, келинликмиди. Ала аны тепсерге чакъырадыла.  Ол аякъ бюгерге чыгъаргъа ыразылыгъын къолларын алгъа  эм жан жанына элтгени бла билдиреди. Аны къол аязлары ёрге бурулупдула.  Кеслерини жанларындан жашла ыразылыкъларын  онг къолларын жюреклерине салгъанлары бла билдиредиле.

Жашла къызны эки жанындан сюеледиле. Ючюсю да онгнга, солгъа, алгъа, артха барадыла. Къыз жашла анга эс бурургъа излегенлерин кёрюп, алай ала анга керек болмагъанларын къолларын кётюргени бла билдиреди. Жашла анга саугъала берирге да сюедиле. Аланы хар бири аны кесини жанына бурургъа кюрешеди, экиси да аны тёгерегине барадыла.  Къыз аны къуршоугъа алгъанладан къалай ычхыныргъа билмейди.

Ол кезиуде нёгер къызы бла къолунда къамчиси бла келинлик чыгъадыла. Бирси жанындан киеу эгечи эм нёгерлери бла чыгъадыла. Къаршчы киеулюкле ангыламайдыла не болгъанын. Олсагъат киеуню жанындан къыз чыгъады, ол къолунда келиннге деп хазырланнган жыйрыкъны тутупду. Ол тёгерекге барып, къызгъа жыйрыкъны береди. Келинлик башын энишге этип, киеуге жыйрыкъ ючюн ыразы болгъанын билдиреди. Ол аланы байламлыкъ тохташдыргъанларыны белгисиди.

Ызы бла келинлик киеулюкге къамчини береди. Киеулюк аны алып, бел баууна тагъады, ол къызны эри боллугъуна ыразылыгъын алай бла билдиреди. Къаршчы киеулюкле  келинлик бла киеулюкден бир жанына буруладыла, келечи къыз а аланы жапсарыргъа кюрешеди. Ол «Къолтукъдан тутуп тепселген келечиле» деген тепсеуге чакъырады аланы. Жашла  барысы да къызланы чакъырып, онг къоллары бла аланы сол къолтукъларындан тутуп барып, бир кезиуню аякъ бюгедиле.

Жашладан бири  тюз тепсеуню боллугъун билдиреди. Къызла майданны бир жанында сюеледиле, жашла – башха жанындан. Киеулюк келинлик неда баша къыз бла  лирикалы халда аякъ бюгеди. Ызы бла биринчи пара экинчиге  жер къояды, ала эркин теберча. Ала да кеслерини кезиулерини ахырында ючюнчюлени чакъырадыла. Жаш къызны кёлюн алыргъа итинеди, экиси да жарыкъ кёллюдюле. Тёртюнчюле акъырын тебиуледен тере-терк якъ алыугъа кёчедиле. Тёртюнчюледен сора барысы да майдандан кетедиле.

Энтта да бир тюрлюсюнде жашланы барысы да къызлагъа саугъачыкъла этедиле. Ол аны алмай эсе, жашны жаратмагъаны белгили болады. Жыйылгъанла къызгъа терс къарамайдыла аны ючюн, жашны кесини да кёлюне тиймейди. Угъай дегенлигини сылтаууна къыз саугъа асыры багъалы болгъанны салады, ол анга къолу бла тийип, нёгер къызыны болушлугъу бла иесине къайтарады.

Тёртюнчю тюрлюсюнде жашла, саугъаларын шинтиклеге тизип, майданны мюйюшюне кетедиле. Аланы къызла алгъандан сора,  хар бири саугъаны келтирген бла тепсейдиле. Къыз жашны жаратса, ол саугъаны кесине къойгъанды, алай болмаса уа, артха къайтаргъанды. Тепсеуден тышында, адамла болгъан жерде жаш къызгъа саугъа этерге эркин болмагъанды.