Кюн биринчи бийикле бла тюбешеди

Мисирланы Зубейни эсгере

Хапарынгы эшитип, сейир этдим: дуния къазауатда – урушда, мамыр жашауда да – кесин бошламай, ийнеча чанчхан эсин хорлагъанладан бири болуп, сени кёрдюм.

Къаядан тюшген желле ийнакълаучу эрттеги тёрели элинге кёп кере баргъанма. Анда жашагъанланы, андан чыкъгъанланы адамлыкъларын, халаллыкъларын, иш хунерликлерин, керек кюнде жан аурута, къадама бола билгенлерин сынагъанма.

Эсингдемиди, сен гитче заманда, жангы туугъан къуш баланы кёрюрге жыйылгъанча, жыйыла эдиле акъсыл булутла къая башына. Алагъа къарап, бийиклеге чыгъаргъа сюймеген, аланы ашырмагъан сабий бармы эди ичигизде?! Сен, атанг чалыучу Мисирланы баулада Суканда сыртынгдан жатып, алагъа къарагъанда, не сагъыш эте болур эдинг? Ышкырты суугъа кирип, ол асыры сууукъдан, андан чыкъгъанда, тишлеринг бир бирге тие, санларынг бирден къалтырай, жылы къалакъ ташха жатханынгда да, кёргенсе ол ариу акъ булутланы. Кюн, жер этегинден угъай, тау башындан чыгъыучу Ата журтунгу булутлары башха тюрлю татлыдыла – ала жашырадыла сабийликни тазалыгъын. Эсгереми эдинг аланы узакъда?

Къазауатха кете туруп, ушкокла бла жер юсюнде ачлыкъны, жаланнгачлыкъны, насыпсызлыкъны, аурууланы къууар адам чыкъмагъанын билеми эдинг сен? Не хазна. Жаш эдинг. Ата журтун къоруулар ючюн сермешге кирген, олтуруп, ол затланы юсюнден къачан сагъыш этсин? Хау, солдатла башламайдыла урушну, аны оноуун окъла тюбюнде тургъанла этмейдиле. Ала уруш этедиле, хорлам келтиредиле (неда ёледиле) – жашдан, таукелден, жигитден! Жангылгъан да ала этедиле –женгилден, эссизден, кеслерин аяй билмегенден! Сен аладан бири эдинг.

Къазауат элтген жолларынгда кюн, асыры мудахдан, жарыталмагъан ненча эл кёрдюнг, ненча жер? Ненча мудах адамны кёзюне къарадынг?

Игиликни, тюзлюкню да ачхычлары бирча тас болуп, элинг-жеринг, адамынг ажымлы болгъанда, ала бла бирге дуния тюзлюгю кюйгенде, жаш болсанг да, олсагъат эсли болуп къалгъан эдинг. Атангы, анангы, эгечлеринги, келининги, сабийлени кюйген ёлюклерин жастыкъ тышлагъа жыйып, жерге башхаламы кёмдюле? Сен кесингми? Кёз жашларынг жетишмей, жюрегинги не бла талатдынг?

Ай, урушда жоюлгъан къарындашынг Мухаммат – тамата билегинг, жанынгда болса, былай ауур басмаз эди къыйынлыкъ!

Ол кюйген элледеги юйлени къалагъанла, Саутуда, Глашлада жерге урлукъ атханла, къысхачдан башлап, бизге, ийнеге дери жаратхан темирчиле, жамычы, башлыкъ этген кийизчиле, къара-акъ танып башлагъан сабийле… кетдиле. Хар бири – бир дуния. Къартла – акъылманла, сынауларын келлик ёмюрлеге къоярыкъла, сабийле – жюзле бла жангы юйюрле къурап, жангы тёлю ёсдюрлюкле.

Cанга уа жол тауусулмады, андан ары да къазауатда эдинг. Бир жанындан, таш артындан, жер теренинден чыкъгъанча, билмей тургъанлай аллынга чыкъгъан бандитле бла. Сен – тюзлюкню сюйген, уруш отунда жана тургъан къыралынгы къорууларгъа сёз берген адам, бараллыкъ тюйюл эдинг ала бла бир жолну. Угъай. Бирси жанындан, Мухол башында орналгъан штабда таматала башха оноулу болуп, ийнанмай эдиле сен уруш жараларынга бакъдырыр эркинлик бла къысха заманнга келгенинге фронтдан. Алай болса да, Аллах, файгъамбарла да игиле бла биргедиле! Сен энтта кёрдюнг аны – сени илишаннга салыргъа элтип бара тургъанлай, жетди ызынгдан аланы къутхарыу измилери! Жетди, атлы, къанатлы болуп, жюрексинип, ол кёп терсликге къошуп, муну да кётюралмай. Ол къагъыт, жолда ажашып, сагъат къалса, жабар эди къар жолларынгы, жиляр эди эрттен, чыкъ болуп, батар эди кюн, кюйюп, эрип, бугъар эди ай булутлагъа… Экинчи кере туудунг дуниягъа ол кюн.

Не тюрлю къыйынлыкъны да кёрюп, жашаугъа тюрленмей къалгъан адам не бир бек акъыллыды, не бир бек насыпсызды дейдиле. Алай, билеме: «Мени киши сакъламаса, кимге къайтырыкъма мен?!» – деп, кёлюнгю жер бла тенг этип, киши кёрмезча, жауун бла бирге жилягъанынгы. Ким жилямукъ, ким къан тёгеди урушда. Сен экисин да этдинг.

Не дегин, аманлыкъны да кеси жигитлери барды. Бек аманлары уа – сен ышаннганла, сени къорууларгъа салыннганла, алгъада ариу, тюз, таза кёрюннгенле. Ала барындан да огъурсуз болуп чыкъдыла артда – аталары, тамата къарындашлары къазауатха кетген къагъанакълагъа, жашлары ата юйден узакъда уруш отунда айланнган къартлагъа, тиширыулагъа къол кётюргенле, аланы ёлюклерин жау чыракъла этгенле.

Ай, жамауатны душман бла уруш этген жашлары ол кюн алайда болсала, къоруулар эдиле адамларын! Алай айтама да, артда уа: «Терсине айланнган властьны ким хорлагъанды?» – деп, атлары кулакга чыгъып къырылгъан уллу тукъумланы, кесими ана къарындашларымы тюшюреме эсиме. Къалай къыйын эди ол кюн энди бир заманда да тийрени къууандыра, жарыкъ кюлмезлик къагъанакъланы кюллерин бирге жыйып, къабыргъа салгъан! Къартлары кюйюп, ёксюз болуп къалгъан къара ныгъышны ташлары жиляй эдиле кечеде. Къалай къалдыла къаяла ол ачыудан чачылмай?!

Жангыдан къазауатха киргенде, ёлюмню бла жашауну юсюнден кёп сагъыш этдинг. Ёлюп къалыргъа сюйдюнг – мындан эсе, анда кёпдюле мени сакълагъанла деп. Ала бла сёлешдинг, ала бла кенгешдинг, алагъа ашыкъдынг, окъла тюбюнде жюрюй. Жюрегинге ненча адам ийсенг да, не уллу урушда да сау къалып, юйюнге къайтыр ючюн, анда сени сакъларгъа керекдиле. Сен аны биле эдинг. Алай, не этгин, адамла, халкъла, ханлыкъла да къачалмагъандыла къадардан.

Бир-эки адам башласала да урушну, бошагъан а халкъла этдиле. Бетлеринде ышарыу эртте ёчюлген, бир бирге ушап къалгъан ач-жаланнгач адамла. Ол бошалгъанда, айландынг, башха таулу жашлача, уллу къыйынлыкъдан – уруш къазауатындан къутулгъанынга къууана да билмей, сюргюнде, Азияны къумлу жолларында, миллетинги излей.  

Сокъур, сангырау, тилсиз да бирге болсала, кёзлю, къулакълы, тилли да боладыла дегенлей, ачыгъанла, ажашханла, ёксюзле, атылып къалгъанла бир бирни тапханда, жарый башлагъан эдиле бетле. Сиз, уллу урушдан сау къайтып келгенле, махтаулу ата-бабаларыбызны сюргюннге атылып къалгъан жазыкъ сабийлерине эс тапдырып, жашауубузну умутлу этген эдигиз.

Ким биле эди, сен анда ариулугъу бетин жарытхан тиширыугъа – Бёзюланы Мадинагъа - тюберигинги? Кёп жылланы ол насыбынг биргенге келип турду. Аны биринчи кёргенингде, ол сагъатда не зат тюшген эди эсинге? Неге къууандынг? Неге жарсыдынг? Баям, ол заманда ангылагъан болур эдинг – сен урушха, ёлюрге угъай, къайтыргъа деп баргъанынгы. Артда, жылла озуп, келип, Уллу Малкъарда юй салыр ючюн, ариу, анасына ушагъан къыз бла миллетибизни сюйген, жигит, намыслы жашла ёсдюрюр ючюн. Къайтып келирсе, иелерин анча жылны сакълагъан жерге урлукъ атар ючюн, тёшлеге мал къыстар ючюн, эрттен сайын Курнаят къаягъа, Гюлчюге, нарт Алауганны аякъ ызын сакълагъан Къорбадын таугъа, орамны озуп баргъан къартха-сабийге ана тилингде салам берир ючюн. Къайтырса, Ойдо ташха олтуруп, туудукъларынга таурух-хапар айтыргъа. Жол сюрюрсе, артда, май кюнде, туудугъунг Мурат, келининг жылтыратхан майдалларынга, орденлеринге къарай, санга ёхтемлигин жюрегине сыйындыралмай, жарыгъанда, анга ичингден къууаныр ючюн…

Адамланы тюбешдирген, айыргъан да жолладыла. Инбашынга насып тюшюп, ол эрттен атып, юйюнге къайтыр кюн чыкъды. Ата журтха жол аллынга жатды.

Жолгъа аны юсюнде ким баргъаны – жарлымы, насыплымы – башха тюйюлдю дейдиле. Угъай, башхады! Ол къалай къалыр эди Ата журтха, туугъан жерлерине къайтып келген таулуланы, къарачайлыланы, ингушлуланы, чеченлилени… къууанчларына къатышмай?! Къызыл кюн да, кёк да, жер да бирча жарыдыла. Тюзлеге жиляу бла келтирген жол таулагъа къанатла ёсдюрюп, учурду, ашыкъдырды. Ол жазда жол жанларында къызарлыкъ шарх-шархла сизге баш булгъамадыла. Кечигип къалдыла.

Чегет Жеркде тёшлеге минип баргъан агъач ёсюп, къалын болгъанча кёрюннгенми эди сен узакъ сюргюнден къайтханда? Анда туугъан жашларынг сени ата-бабаларынг жашагъан жерде атлагъанда, ачыймы, жиляймы эдиле жюрегинг, эсинг, жанынг, тининг, бары да бир болуп – къайтыуну къууанчы, эсгериуню бушууу да?

Биргенге къалып, чанчып, билдирип тургъан затланы къалай кетергин эсден? Жаланда заман тунукъ этеди жараны ачытханын. Алайсыз адам жашаялмаз эди. Къая ортала бла, эчки жолчукъла бла келип, Ата журтну, уллу, бай болгъаны ючюн угъай, кесингики болгъаны ючюн сюйгенинги да билдинг. Минг жол кёрюп келген сен сейир этдинг, аладан жаланда бири келтиреди бери – бек сыйлы, Меккача сыйлы, жерге, башхалары уа умутдан узакъ элтедиле деп. Жумарукъла жумарукъла бла, къазла къазла бла учханча, адам да кесини миллетини ичинде, кеси кибик, аны ата-бабасы кибик акъыл этгенлени араларында ырахатлыкъ алгъанына тюшюндюнг. «Кёп алабыз игиледен, алай аз къайтарабыз!» – деп, жарсыдынг, эртте кетген анангы нюр тёкген бетин бла атангы таш къатдыргъан зыбыр къолларын эсинге тюшюрюп.

Башха къайгъыдан кери, атасыны жерин сюрюп, анга урлукъ сала тургъандан насыплы болмагъанын да сынадынг сен. Андан ёсдюрдюнг жаз башында ол жайгъы булутлагъа ушагъан, дунияны жарытхан алма, шаптал тереклеринги да бийик элингде. Хар къолунга алгъан кёгетинг – кюн жылыуундан, тау сууну татыуундан, жер халаллыгъындан толу.  

Сора сен таугъа чыгъаргъа сюйдюнг. Минги таугъа. Тебирединг, анга бир чыкъмай къалсанг, жашауунг магъанасын тас этеригин билип. Къыйын жолну хар ким да бирча баралмайды. Бютюнда, не кёп заман озса да, эримезлик жюрек жаранг, сау болмазлыкъ окъ жаранг къыйнап турсала. Сен а бардынг. Бир угъай, эки кере. Минги тауну эки башы эки кёк тёбеге къоннган эки акъ къанатлыгъа ушай эдиле. Алагъа тийген кюнню таякълары, жарты-жарты сынып, кийикле жюрюген ёр жолчукълагъа тёгюле келип, сени бла кюнню арасын бир этдиле. Жерде башланнган тау кёкге кетгени не насыпды!

Жашау ёлчеми кюн бла, ай бла саналмайды. Тюбешиуле бла, айырылыула бла, кёргенинг, сынагъанынг, билгенинг бла ёнчеленеди ол. Сюймеклик бла.

Заманны санагъандан эригип, жер бла тенг бола барадыла эски къабырла. Сен кёп кере келгенсе алагъа сагъышлы, арсарлы, мудах сагъатынгда, жюрегингдегин айтып, кёлюнгю чёкдюрюрге. Ала, андан къарап, нени да кёрюп, эслеп, бизни бла къууанып, жарсып тургъанларын биле эдинг сен. Келе эдинг, дууа тилек этерге, ала не дегенлерин жюрегинг бла сезип, тынчайыр ючюн. Энди сиз биргесиз.

Кюн биринчи бийикле бла тюбешеди. Анда да санга тие болур.