Къарачай-малкъар тилни фразеология сёзлюгюнден

Жарашууланы Зайнаф, Чыпчыкъланы Къоналийни къызы, жарашдыргъан къарачай-малкъар тилни ангылатма фразеология сёзлюгюн андан  ары басмалайбыз. Сёзлюк къарачай-малкъар тилни шатык, ётгюр, сезимли айтылыуларын билирге сюйген халкъ асламлагъа, тил илмуну усталарына, жазыучулагъа, журналистлеге, басмада, радиода, телевиденияда ишлегенлеге уллу себеплик этери баямды.
Алайды да, газет окъуучуларыбызны аланы бир къаууму бла шагъырей этерге сюебиз.

АТАЙПЫСНЫ БАСАРГЪА (берирге) (къарач.) Биреуге урушургъа, аман айтыргъа.

АТАМ КЪАБЫРДАН КЪОБУП (туруп) КЕЛГЕНЧА [кёрюрге, къууаныргъа] Бек чексиз къууаныргъа деген магъанада.

АТАМЫ ЖЫЛКЪЫСЫН СЮР! (атамы жылкъысындан тай тут!) Къоркъмайма, этеригинги аяма деген магъанада.

АТАМЫ (анамы) ЭТИН АШАГЪАН КИБИКДИ Мени намысыма келишмеген ишди, харамды деген магъанада.

АТАНГЫ КЪОНАГЪЫМА! Жалынып тилегенде айтылады.

АТАР ОГЪУ, УРУР (ёлтюрюр) КИЙИГИ БОЛУРГЪА Биреуню къанлы жауу болургъа.

АТАРАЛЛАЙ ТАРАЛГЪЫН! (къаргъыш) Уллу бушуугъа къалгъын!

Этимологиясы: Атарал – аты кибик ариу, деменгили, кючю, къарыуу да бирсиледен артыкъ, халкъны жашауубла жашагъан киши болгъанды. Элине ёлет кирип, халкъы къырыла тургъанда, сыртдан къарап, сытылгъанды.

Д. Таумурзаев, Ауал бла Астал. 72.

АТАСЫНЫ ТОПУРАГЪЫН САКЪЛАРГЪА Атасы ёлген жерден кетмей жашаргъа.

АТДАН ЖЫГЪАРГЪА Биреуню чалпыкъдырыргъа, жангылтыргъа.

АТДАН ТЮШЮП, ЭШЕКГЕ МИНЕРГЕ Уллу къуллукъдан гитче къуллукъгъа кёчерге.

АТЛЫ АТЫ БЛА, ИТЛИ ИТИ БЛА (атлы аты бла, жаяу – таягъы бла (барыргъа, келирге) Халкъ къобаргъа, бирден сюелирге, барыргъа.

АТЛЫ БЛА ЖАЯУ КИБИК (атлы бла жаяуча) Эки затны бир бирден уллу башхалыкълары (къарыу, ёсюм, акъыл, болуп д.а.к.) уллуду деген магъанада.

АТНЫ (къулакъларыча) ЭКИ КЪУЛАГЪЫ КИБИК [адамла] (къарач.) Экиси да бир бирге бек ушагъан адамла.

АТХАН ОГЪУ (атханы) ЖЕРГЕ ТЮШМЕГЕН (атхан огъу жазмагъан, жазмай тийген, жерге тюшмген) [адам]

Уста мараучу, уучу.

АТЫ АЙТЫЛГЪАН (чыкъгъан) АЛТЫНЛЫ [ушкок] Керексиз махталгъан.

АТЫ БИРНИ – АНТЫ БИР [адам] (Нарт сёз.) Сёзюне кертичи адам.

АТЫ-САНЫ БОЛУРГЪА (этерге) Ишге сансыз къараргъа.

АТЫ УШХУУУР АРТЫНДА АЙТЫЛСЫН (ырыс, къаргъыш) Ёлюп кетсин.

АТЫ-ЧУУУ ЧЫКЪМАЗГЪА (билинмезге, къурургъа, эшитилмезге д.а.к.) Биреуню саулугъундан, ёлгенинден белгили хапар болмазгъа.

АТЫН АУУЗДАН АЛМАЗГЪА (тюшюрмезге) Биреуню дайым сагъыныргъа.

АТЫН ЖЕРГЕ САЛМАЗГЪА (жетдирмезге) Биреуню намысын кётюрюрге.

АТЫН ТАБАРГЪА (айтыргъа) 1. Биреуню саугъаларгъа, намысын кётюрюрге. 2. Къайынлагъа сый бергенде айтылады.

АУАР ТАШХА (хунагъа) ТАЯНМА! (Нарт сёз.) 1. Тутхучсуз адамгъа жалгъашма. 2. Болмазлыкъ ишни сюрме, тутма.

АУРУГЪАННЫ ЖАСТЫГЪЫНДА САУ ЁЛЮР (ауругъанны тёшегинде сау ёлюр; жарлыны жастыгъында сау ёлюр – къарач.) (Нарт сёз.) Къачан ёллюгюн киши билмейди деген магъанада.

АУРУМАГЪАН БАШХА ЖАУЛУКЪ (башлыкъ) КЪЫСМА! Хатанг болмагъанлай, кесинге сёз алма!

АУУЗ АЧАРГЪА (сёз айтыргъа) 1.Къыз тилерге. 2. (дин) Оразасын ачып, ингирде ашаргъа.

АУУЗ БАРАМТА ТУТАРГЪА Ёпкелерге, бир бири бла сёлешмезге.

АУУЗ ЖЕЛ Адамны айтхан сёзю (биреуге болушлукъгъа).

АУУЗ КИР ЭТЕРГЕ (аууз кир алыргъа – къарач.) Аз-маз ашаргъа, ичерге.

АУУЗ КЪАРА ТУТАРГЪА Ёпкелерге, сёлешмей айланыргъа.

АУУЗ ЧАЙКЪАМДЫ БОЛУРГЪА (этерге) Эл ауузуна аман бла тюшерге, сыйсыз болургъа (этерге).

АУУЗГЪА АЛЫРГЪА Биреуню сагъыныргъа.

АУУЗДАН КЪАТЫ [адам] Жютю сёзлю, кючлю сёлеше билген, кесине базыннган адам.

АУУЗЛУКЪ ЧАЙНАРГЪА Ишни созаргъа.

АУУЗЛУКЪ ЮЗЕРГЕ (къарач.) Кёп сёлеширге, къайтарып айтып турургъа (сёзню).

АУУЗУ АЙТХАН МАРДАДЫ Сатыу этгенде (сюйюнчюлюк ючюн, башха бир зат ючюн), кесинг айтханны берирме.

АУУЗУ БЛА КЪУШ ТУТХАН [адам] Махтанчакъ, кётенли адам.

АУУЗУ КЪАТЫ [адам] Сёзчю болмагъан, кишиге зат айтмагъан адам.

АУУЗУ КЪУЙРУКЪ КЕСМЕУЧЮ (ауузу бла семиз кесиучю – къарач.) [адам] Ачы сёзлю, огъурсуз адам.

АУУЗУ ОТ ЧАГЪАРГЪА (ауузундан от чыгъаргъа) 1. Уста сёлеширге, ораторлукъ хунери болургъа.

АУУЗУ-ТИЛИ БОЛМАГЪАН [жаныуар, хайыуан] Сёлеше билмеген, кереклисин айталмагъан деп, жан аурутханда айтылады.

АУУЗУ-ТИЛИ ЖАРАШХАН [адам] Сёзю жарашхан, тап сёлеше билген, ариу тилли адам.

АУУЗУ (тили) ТУТУЛУРГЪА (байланыргъа) Сёз айталмай къалыргъа.

АУУЗУМДА СУУУМ КЪУРУГЪУНЧУ (айтыргъа) Бир затны кёп кере къайтарып, къатлап айтыргъа.

АУУЗУМДАН КЪАНЫМ КЕЛГЕН КИБИКДИ (модаль фраза) Намысынгы этмей сёлешгеним ючюн бек уялама, айып этме.

АУУЗУН АЧСА, ЁПКЕЛЕРИ КЁРЮНЕ Бек арыкъ, къарыусуз адамны юсюнден.

АУУЗУН ДА АЧДЫРМАЗГЪА 1. Биреуню тилегин арсарсыз толтурургъа. 2. Биреуню сёз бла женгерге, сёлешмезча этерге.

АУУЗУН ЖАБАРГЪА (жапдырыргъа, байларгъа) Биреуню женгерге, сёлешмезча этерге.

АУУЗУН ЖАРЫП, СЁЗ АЙТМАЗГЪА Бир сёз да айтмазгъа.

АУУЗУН ЖУУАРГЪА (жарыргъа) (адет) Туугъан сабийни ауузуна биринчи суу тамызыргъа.

АУУЗУНА АШАРГЪА (жутаргъа, къабаргъа) Биреуню тырман, урушхан бла апчытыргъа.

АУУЗУНА ЖЕТЕРГЕ (тиерге) 1. Къоншулукъдан ашаргъа. 2. Бир затдан ашаргъа.

АУУЗУНА ЖУКЪ ТИЙМЕЗГЕ (кетмезге) Бир зат ашамазгъа, ичмезге.

АУУЗУНА КИРИТ САЛЫРГЪА Бир сёз да айтмазгъа.

АУУЗУНА КЪАРАРГЪА (къаратыргъа) 1. Биреуню айтханын этерге (этдирирге). 2. Биреу не айтады деп сакъларгъа.

АУУЗУНА КЪУУУТ АЛГЪАНЧА (ауузунда сууу болгъанча, ауузунда къуууту болгъан кибик, ауузуна къууут къапханча д.а.к.) Жукъ айтмай тынгылагъанча.АУУЗУНА САКЪ БОЛУРГЪА Эслеп сёлеширге, аман айтмазгъа.

АУУЗУНА УРГЪАНЧА ЭТЕРГЕ Хыны этерге, сёлеширге онг бермезге.

АУУЗУНА ЧАБАРГЪА Биреуню сёзюн бёлюрге.

АУУЗУНА ЧАЙНАП КЪАПДЫРЫРГЪА Ишни терен ангылатыргъа, хазырлап берирге.

АУУЗУНА ЧИБИНЛЕ (къышлыкъ) КЪОЗЛАРГЪА Биреуню ашарыгъы, ичериги жетишмей къыйналыргъа, жарлы жашаргъа.

АУУЗУНА ЭЛ КЪАРАГЪАН, АУУЗУНА КЪАРАТХАН [адам] Акъыллы, оюмлу, ким да оноуун излеген адам.

АУУЗУНДА ИТ ЁЛЮРГЕ (хыны) Огъурсуз, кюйсюз сёлеширге.

АУУЗУНДА КЪЫЛЫЧЫ БОЛГЪАН [адам] Къоркъмай, буюкъмай, къаты сёлеше билген адам.

АУУЗУНДА (бир затдан сора) СЁЗЮ БОЛМАЗГЪА Къуру да бир затны юсюнден айтханлай турургъа.

АУУЗУНДА (эмчек) СЮТЮ КЪУРУМАГЪАН [сабий] Алыкъа жаш, къарыусуз сабий.

АУУЗУНДАН КЕТМЕЗГЕ (тюшюрмезге) Бир зат эсинден кетмезге (къуру да эсгергенлей турургъа).

АУУЗУНДАН ЮЗЕРГЕ (юзмезге) 1. Биреуню ашарыгъын, ичеригин кем этерге, сыйырыргъа. 2. Хантны, ашарыкъны сюйюп, жаратып ашаргъа.

АУУЗУНГА – БАЛ (тамсын) (алгъыш) Къууанч хапар айтханы ючюн ыразылыкъ сёз.

АУУР КЁРЮРГЕ Бир ишни къыйынсыныргъа, кёлюне ушатмазгъа.

АУУРЛУГЪУ БОЛУРГЪА... (эвф.) Тиширыу сабий табарча болургъа.

АУУРНУ ЮСЮ БЛА, ЖЕНГИЛНИ ТЮБЮ БЛА Хыйлалыкъ эте, амал излей, кесине тап тюшюре.

«АХ» ДЕМЕГЕН «ОХ» ДЕМЕЗ (Нарт сёз.) 1. Къыйынлыкъны сынамагъан зауукълукъну, тынчлыкъны багъасын  билмез. 2. Ишлемеген зауукъ жашамаз, къыйналмай зауукълукъ табылмаз.

АХШЫ АТ КЕСИНЕ КЪАМИЧИ (чыбыкъ) КЪОЙМАГЪАНЧА Адамны шарайыпсыз болургъа чакъырыу: жигер, ариу къылыкълы, башына сакъ д.а.к.

АХШЫГЪА-АМАННГА ЖЕТЕРГЕ Ишни ариулукъ бла эталмазгъа, урушургъа, тюйюшюрге.

АХШЫНЫ БЛА АМАННЫ БИЛГЕН (айыргъан) [адам] Акъыллы, тюзлюкню тутхан адам.

АХЫ КЕТЕРГЕ (къурургъа, ахысын алыргъа) Биреу къоркъургъа, абызыраргъа (къоркъутургъа, абызыратыргъа).

АХЫРАТ СЮЕК КИБИК (масхара) Бек арыкъ адам.

АХЫРАТДА АТАМЫ (анамы) ТАНЫМАЙЫМ Бек кючлю ант.

АХЫРАТДА (да) ТЮБЕР ЭДИЛЕ Эр бла къатын бир бирге шашмай ушайдыла деген магъанада.

АХЫРЫНА ЖЕТЕРГЕ (таяныргъа) Онгсуз, амалсыз болургъа, башха амал тапмазгъа.

АЧ АЧЫУУ БУРУНУНА ЧАБАРГЪА Ачдан ачыуланыргъа.

АЧХЫЧ ТАБАРГЪА (жюрекге). Къара: ЖЮРЕКГЕ ЖОЛ САЛЫРГЪА.

АЧЫ (ачыкъ) ЖАРАСЫНА ТУЗ КЪУЯРГЪА (себерге) Жарсыуларын къозгъаргъа.

АЧЫКЪ КЪОЛЛУ [адам] Хурметли, чомарт адам.

АЧЫКЪ МАНГЫЛАЙЛЫ [адам, халкъ] Халал жюрекли, жарыкъ халлы (адам, халкъ).

АЧЫУДАН ЖАРЫРГЪА (Юй жашаудан.) Биреуню ачыууна тиерге, къогъузтургъа, масхараларгъа.

АЧЫУДАН КЮЕРГЕ (бишерге) Жарсыргъа, къыйналыргъа, ишни тюзетирге онг тапмазгъа.

АЧЫУУ БАШЫНА ЧАБАРГЪА Терк окъуна ачыуланып къалыргъа.

АЧЫУУН (кимден, неден болса да) АЛЫРГЪА Ачыуун, дертин алыргъа.

АШ БЕРМЕ ДА, КЪАШ БЕР Къонакъгъа жарыкъ тюбе.

АШ ДА, СУУ ДА БЕРМЕ... Биреуню бек сюйген ишин белгилер ючюн айтылады.

АШАГЪАНЫ-ИЧГЕНИ СУУ БОЛУРГЪА бир затха къайгъы этгенден, тынчлыкъ тапмазгъа.

АШАР АШЫ (гыржыны), ИЧЕР СУУУ ТАУУСУЛУРГЪА Жашау кюню тауусулургъа, ёлюр заманы жетерге.

АШАСА ДА  – БЁРЮ, АШАМАСА ДА – БЁРЮ (Нарт сёз.) Аманнга аты чыкъса, хата этмесе да, анга айтылады деген магъанада.

АШАУ БОЛУРГЪА Биреуге жалынчакъ болургъа, болгъанын анга ашата жашаргъа.

АШХА БАТМАЗГЪА Ашны иги сюйюп ашамазгъа.

АШЮГЮЛЕ ЖЕТЕРГЕ (бишерге) (къарач.) Мирзеу орурча болургъа.

АЯГЪЫ АЙРЫ БОЛМАЗГЪА (масхара) Алай бек къыйналмазгъа деген тырман сёз.

АЯГЪЫ – АЯКЪГЪА, ЖАЯГЪЫ ЖАЯКЪГЪА ЖЕТМЕЗГЕ Бек къууаныргъа.

АЯГЪЫ БАСМАЗГЪА (тиймезге) Бир жерге бармазгъа.

АЯГЪЫ БАСХАННЫ (басхан жерни) КЁЗЮ КЁРМЕЗГЕ (танымазгъа) 1. Терк, муштухул атлап барыргъа. 2. Ишни зор бла, сюймей этерге. 3. Жунчугъандан, ачыудан не этгенин билмезге.

АЯГЪЫ (аягъын) БОШ БОЛУРГЪА (этерге) (Юй жашаудан.) Келин юйде эркин айланырча болургъа (адетге кёре), келинни къайынларына кёргюзтюрге.

АЯГЪЫ ЁЗЕНГИГЕ ТЮШЕРГЕ Биреуню иши къуралыргъа, онгаргъа.

АЯГЪЫ ЖЕР ТУТМАЗГЪА Бир затха чыдаялмай, тёзалмай, дыгаласха къалыргъа.

АЯГЪЫ ЖЕРГЕ ЖЕТМЕЗГЕ [адамны, атны] Бир ишни арсарсыз, терк этерге (адам); асыры терк чапхандан, учханча кёрюнюрге (ат).

АЯГЪЫ ЖЕТЕР ЖЕР Адам бараллыкъ, узакъ болмагъан жер.

АЯГЪЫ ЖЕТМЕГЕН (тиймеген) ЖЕР ЖОКЪДУ Бармагъан, басмагъан, кёрмеген жери къалмагъанды.

АЯГЪЫ ИЛИНИРГЕ Кюсеген, излеген ишине, окъуууна кирирге.

АЯГЪЫ-КЪОЛУ КЪЫМЫЛДАГЪАН [адам] Тирилиги, саулугъу, мадары болгъан адам.

АЯГЪЫ КЪЫСХА БОЛУРГЪА (Юй жашаудан.) Эркин жашаргъа онг тапмазгъа.

АЯГЪЫ ТАШХА ТИЕРИН (урурун) СЮЙМЕЗГЕ Не аз да къыйналырын сюймезге.

АЯГЪЫ ТАЯРГЪА Биреуню иши осалгъа кетерге, къуллукъдан чыгъаргъа.

АЯГЪЫ – ТОПАЛ, БАШЫ – ТОКЪАЛ [адам] Къолу, аягъы жукъгъа жарамагъан адам.

АЯГЪЫН ЖЫЯРГЪА Тиширыу сабийден ауругъандан сора иги болургъа, аякъланыргъа.

АЯГЪЫН КЪЫСХА ЭТЕРГЕ Биреуню онгдурмазгъа, эркин жашаргъа онг бермезге, чырмау болургъа.

АЯГЪЫН МАРАРГЪА Билмей тургъанлай биреу биреуге аманлыкъ этерге.

АЯГЪЫН СУУУКЪ СУУГЪА ЖЕТДИРМЕЗГЕ (кийирмезге, тийдирмезге) Биреуге бир тюрлю къыйынлыкъ бермезге.

АЯГЪЫН ТАШХА УРМАЗГЪА Бир тюрлю къыйынлыкъ кёрмезге.

АЯГЪЫНА БАШ УРУРГЪА Биреуню намысын бийикде тутаргъа.

АЯГЪЫНА ЖЕР БАСДЫРМАЗГЪА Бир жашау, тынчлыкъ бермезге.

АЯГЪЫНА ЖЕТМЕЗГЕ Адамлыгъы биреуден кем болургъа.

АЯГЪЫНА ЧАБЫР БАУ КЪЫСХАН [адам] Эр киши, эр кишиге аталгъан.

АЯКЪ БАСА, КЁЗ КЪЫСА... Биреуню хыйла бла алдай, ишни кесине тап тюшюрюрге.

АЯКЪ КЁТЮРЮРГЕ 1. Уллу сёлеширге, менсинирге. 2. Бир жерден кетерге, кёчерге (къарач.).

АЯКЪ ОРУНЛУ (орунсуз, орун) ЭТЕРГЕ (болургъа) 1. Бир жерде жашаргъа онг берирге (бермезге). 2. Жангы аякъ кийим кенгерирге, къысмазгъа.

АЯКЪ ТИРЕРГЕ 1. Бой салмазгъа, багъалы этдирирге. 2.Адам ауругъанындан иги болургъа, къарыу алыргъа, аякъланыргъа.

АЯКЪ ТЮБЮН ЖАЛАРГЪА (эски) Биреуге жалыныргъа, кёзбау этерге.

АЯКЪ ТЮБЮНДЕ ЖЕР ЖАНАРГЪА (жандырыргъа) Тынчлыкъ тапмазгъа (тапдырмазгъа).

АЯКЪ ТЮБЮНДЕ ЧЁП СЫНМАЗГЪА 1. Терк жюрюрге, чабаргъа. 2. Бек къууаныргъа, кирпилдерге, къууанч халлы болургъа.

АЯКЪ ТЮБЮНЕ (тюпге) АТАРГЪА (салыргъа, малтаргъа) Ыспассыз этерге, малтатыргъа, адамлыкъ даражасын учузларгъа.

АЯКЪ ТЮП БОЛУРГЪА (этерге) 1. Кеси даражасын сакълаялмазгъа, ыспассыз, жалынчакъ болургъа (этерге). 2. Бахча, сабан малтаныргъа, тирлиги къалмазгъа. 3. Бир зат зыраф болургъа.

АЯКЪ УЗУНУ ДА АТЛАЯЛМАЗГЪА (Юй жашаудан.) Онгсуз, къарыусуз болургъа.

АЯКЪ УРМАЗГЪА (урдурмазгъа) 1. Онг бермезге, аякъланмазгъа (аякъландырмазгъа). 2. Бир жерде турургъа

къоймазгъа, къыстаргъа. 3. Бир затны тауусургъа, тюп урдурмазгъа.

АЯКЪЛАРЫН АРТМАКЪ ЭТИП (жюрюрге) Жаяулай жюрюрге.