Уллу Хорламны 75-жыллыгъына
Ата журт урушда этилген, тарыхда аныча болмагъан жигитликни юсюнден эсгериуле Уллу Хорламгъа юлюш къошхан поэтлени назмуларында жашайдыла. Урушха 1215 жазыучу кетгенди, аланы 400-ден асламы, къыралыбызны къоруулай, жоюлгъандыла.
Маргарита Алигер-Уллу Ата журт урушну кезиуюнде, блокадалы Ленинградда «Сталинский сокол» гезетде аскер корреспондент болуп, фронтха айланып, къазауатдан дуниягъа хапар билдирип тургъанды.
1942 жылда «Зоя» деген поэмасын жазгъанды. Аны ючюн берилген Сталин атлы премияны Маргарита Ата журтну къоруулауну фондуна ётдюргенди.
МАМЫРЛЫКЪ ЭРТТЕНИ
Ючден артыкъ. Тёртге жууукъ.
Алай а саугъалы болдукъ:
Тойгъа чыкъды бизде Хорлам.
Бетин этди ачыкъ, баям.
Сен сора быллайса! Алдан
Сени эсге сала турсам,
Шатык кёралмадым къарап,
Сен аллай, быллай деп, санап.
Жилямукъла кибик, жауун
Хорлам жерни жууду, жаууп.
Хорлам байракъ тепсей желде,
Жылы жауун жаугъан кюнде
Жюрек, быргъы да согъуула,
Шинель, пилотка, погонла,
Барады отпускга солдат,
Хорлам атлайды ол жолда.
Майны кюню жарый, жана,
Хар юй, арбаз да къууана,
Ахлуларыча жолугъа,
Жашха айтадыла: «Бизге,
Къайта барсанг а, суу иче».
Солдат кюледи: Мен юйге
Барама!» – дейди кёргюзте,
Кюнчыгъышха созуп къолун.
Хорлам барады ол жолну!
КУКОЙ АТЛЫ ЭЛ
Сибирьни кюнчыгъыш жанында
Бир бёлек юйлени санында
Сюеледи Кукой деген эл.
Башында – сабанла битген жер,
Узакъда уа – агъач чегетле.
Къыркъ бири ачыулу жетгенде,
Душманла чабыуул этгенде,
Бу элден кетдиле урушха
Юй тутхан атала бла жашла.
Къайтып келмей бири аладан,
Кукойда сабий, къартды къалгъан
Эм тиширыу – акъсыл суу баргъан
Ол мудах черекли жагъада…
Шуёхумса, Кукой эл, мени,
Къадар бирча бизге бергенин:
Сабийле ёсдюле атасыз,
Жюрегим а – ачый мардасыз,
Кирпикде туз къурутмайбыз биз,
Ахыры унуталмайбыз биз –
Тюз отха атханлай – жюрекле
Жаннганла, тургъанла кюйдюре.
Къоркъмай ким, къайда, не жанында
Сагъыныр урушну жангыдан?!
Юлия Друнина- Уллу Ата журт урушну кезиуюнде, кесини жыл санына къошуп, оналтыжыллыгъында Битеудуния Красный крест общестону Россейде бёлюмюню санитар дружинасыны санында госпитальда санитарка болуп ишлеп башлагъанды.
Къысха медсестра курсланы бошап, уруш бошалгъынчы Можайскийде, Узакъ Востокда, Белоруссияда эм Прибалтика фронтлада санинструктор болуп тургъанды.
ххх
Махтау тюйюлдю, насыбым тутуп,
Солдат болгъанма мен къазауатда.
Башха тюрлю болса уа жашауум,
Хорлам кюн уялыр эдим артда.
Военкомат бизни, къызчыкъланы,
Юйюбюзге къыстай эди, артха.
Алай эди къыркъ биринчи жайы.
Ызы бла – майдалла эм саугъала…
Артха къарайма туманлы чарсха:
Мени насып тюйюлдю кёргеним,
Биз, къызчыкъла, санай эдик сыйгъа
Къырал ючюн, халкъы ючюн ёлгенни.
ххх
Сермеш къазауатла кёргенме мен,
Бирде – тюнде. Тюшде уа – минг кере.
Анда къоркъур зат жокъду дегенни
Ийнанмайма уруш кёргенине.
Анна Ахматова – Уллу Ата журт урушну ал кезиуюнде Ленинградда чакъырыу назмула жазып, къанатлы сёзю бла Ата журтубузну къоруулагъанлагъа, заводлада кече-кюн демей ишлеп, фронтдагъылагъа болушуп тургъанлагъа да эс тапдыргъанды.
Аны назмулары ол кюнледе радио бла къайтарылып айтылып, абызырагъан халкъгъа таукеллик берип тургъандыла. Уруш бошалгъанын ол Ташкентде эшитгенди эм бу назмуну жазгъанды:
ХОРЛАМ
… Хорлам босагъагъа келгенди –
Бизни сыйлы къонагъыбыз…
Анга къалай тюбербиз энди?
Жетди кюсеп тургъаныбыз.
Тиширыула, ёлюмледен
Къорууланнган балаланы
Ёрге, бийик кётюргенлей,
Алай сакълагъыз Хорламны.
Ольга Бергольц-Уллу Ата журт урушну кезиуюнде, блокаданы ауур кюнлеринде, радиода ишлеп, ленинградчы жазыучуланы, бютюнда поэтлени, кече жазгъан чыгъармаларын эрттенликде окъуп, адамлагъа таукеллик берип тургъанды. Блокадачылагъа атап, кеси да «Ленинград поэмасын» жазгъанды. Аны бошалгъанын да биринчи болуп билдиргенди шахарчылагъа.
«Тобукъланмагъан Ленинградны белгиси», - деп атагъандыла Ольга Бергольцха окъуучулары.
ХОРЛАМ БЛА ТЮБЕШИУ
«Сау кел! Сау кел…»
Жаным, солууум, иннетим бла,
Саулай да жашау этгеним бла
Айтама: «Сау кел! – деп санга. –
Чыкъдыкъ тюбеширча тангнга,
Адам улу бек сакълагъан
Келип, жюрекле жарытхан
Хорлам!
Мен тёрт да жылны ёхтемлик бла,
Чексиз ийнаныу, сюймеклик бла,
Сакълап, тансыкълап да турдум,
Алай да боллукъча сундум:
Ёлсем да, къалсам да саулай,
Тюберме санга деп былай!
Сени ёчюлмез отунгу
Нюрю жюрекле толтуруп,
Сюйген къыралым бла халкъым
Ёхтем айтдырады атын».
КЕСИМИ ЮСЮМДЕН НАЗМУ
Урушну ызындан шошлукъда
Кесиме тынгылайма кесим,
Жюрегим да болгъанды башха,
Бир – аман, бир иги дей эсим:
Ол мамыр отунда жылынмаз,
Сууукъда да бузлап къыйнамаз…
Урушну къаралгъан кюнюнде
Жулдузла жандыла кёгюмде…
Адамны уа эси – кюзгюлей,
Анда не да – сенден юзюлген.
Унутуп къояргъа кюрешген,
Ариулап, жаныма юйлешген –
Мен анга унутур онг бермем,
Эсими сыйдамларча этмем:
Адамсыз Ленинград шахарда
Жыгъыладыла жол баргъанла
Майданда саргъалгъан къарлагъа …
Эки зат сюеледи бирден,
Экиси да ма бирча ёсген,
Башлары да кёкде чалышып,
Тамырла да жерде чырмашып,
Къызыуда салкъынлыкъ бергенле:
Ол – Бушуу бла Насып дегенле,
Ленинград жюрекге киргенле.
Тамырла – Ленинград ачыуу,
Башлары – боллукъну асыуу…
Вероника Тушнова-Уллу Ата журт уруш башланнганда, Москвада Горький атлы адабият институтда окъуй тура эди. Ол, нени да къоюп, Къазанда госпитальда ишлерге баргъанды.
Къысха курслада окъуп, нейро-хирург усталыкъ алгъанды. Кечеги дежурствосунда бош кезиу чыкъса, назмула жазып, кюндюз аланы жаралы солдатлагъа окъуп тургъанды.
ххх
Мен Ата журт уруш жыллада
Айланнганма бир кёп шахарда.
Нек десенг, ол жашчыкъ – Тбилисден,
Ол бирси Орёлданды, билсенг.
Ма очукъ – Бухара шахардан,
Анасы да ёлгенди анда.
Ол бири уа иеди къагъыт,
Москвагъа деп, орам да жазып.
Бирсини къызчыгъы – Эрменде…
Ма алай, хар келген кечеде
Мен этгенме ишин, сагъышын –
Эхчегенме киши тансыгъын.
ххх
Жау чыракъ бошала тургъанда,
Жарыгъы да азчыкъ ургъанда,
Бир мудахды палата саулай,
Эштиледи адам ынчхаула.
Ма жатады солдат, къызыуда,
Къолунда къысханы – жазыула.
Шош ачама да къолун солдатны,
Чыгъарама анда ол затны.
Бу элден келген кёк къагъытда
Харфлары да болуп зарфлыла,
Анасы билдиреди юйден:
«…Кесим саума. Юйюм а – кюйгенд.
Хапар жокъду сени кичингден,
Ол – уруш къазауат ичинде.
Келинни сабийи бла бирге
Ёлтюргендиле бу келгенле
Босагъа юсюнде, былайда,
Юйге от а артда салдыла…»
Бетинде къаны болмай, солдат
Март айда атланады артха,
Шинели да жангы юсюнде,
Отоуда пол чёкдю, кючсюне…
Дерт алгъанды аны жюрегин,
Ол барлыкъды былай ёретин
Окълагъа, отлагъа да кирип,
Сюелип не эншге ийилип.
Ол барлыкъды элтип дауларын,
Аудура душманын, жауларын...
Бир шашхан окъ тиер деп, къоркъдум,
Не гранат атылыр деп къоркъдум,
Неда бомба улур деп къоркъдум.
Нек десенг ол керекди дертин
Элтирге.
Узакъдады Берлин.
