Чегем тарында

Бир жол редакцияда ишлеген Османланы Хыйса,  къарындашла Мамашлары бла биз Чегем ауузунда Думалагъа  барабыз. Бусагъатда анда адам жашамайды. Анда къошла бардыла. Ариу тала, кюн тийип, жарыкъ. Кюз арты болгъанына да къарамай,  жылыды. Анда иги кесек сурат да алып, тёгерекде айланып, ол табийгъат тамашалыкъгъа да къарап къайтханбыз. Андан сора уа Мызыланы Исмайылны Чегем ауузуну юсюнден илму иши бла да шагъырейленнгенме. Аны бла газет окъуучуланы дагъыда бир кере  шагъырей этебиз.

 Чегем тары бизни республикабызны бек ариу жерлеринден бириди. Бери кюн сайын къыралны тюрлю-тюрлю жерлеринден туристле жюрюйдюле. Ала мында къонакъланы  сюйген чегемлиле бла шагъырей боладыла, табийгъатны арирулугъуна къарайдыла. Бери келгенлени былайлада бурун заманлада жашагъан таулуланы тарыхларыны юсюнден хапарлагъан кёп эсгертмеле бла сейирсиндиредиле. Арт жыллада уа алагъа дагъыда «Къайсыннга жюз атлам» деген, дунияда бир жерде да болмагъан тауушлукъ эсгертме къошулгъанды.

Багъыуул сыртда къабырла

Краеведле айтханнга кёре, тарны керти «тарлыгъы», Чегем аузундача, Къабарты-Малкъарны бир жеринде да сезилмейди. Тюбюнден къарап башы кёрюнмеген къаяланы арасында кенглик бир-бир жерледе жаланда  онбеш метр болгъанлай, бийикликлери уа  юч минг метрге жетеди. Айхай да, аллай «коридорну» ичи бла барыргъа тюшсе, ол жерлеге биринчи келген адамны къоркъгъанына айып этерча да тюйюлдю.

Алай ол сезимле бары да артдаракъ келедиле. Ары дери уа жолоучу, Лячинкъаядан чыгъып, тарны ичинде айланч  жол бла ёрге, Тёбен Чегем элге дери барады. Элни тёгерегинде ариу агъач ёседи. Мында бурун замандан къалгъан сейирлик эсгертмеле бардыла. Элни кюн чыкъгъан жанын Багъыуул сырт жабады. Сыртны тёппесинде эки уллу тёбе барды. Аланы тёгереклерин а шёндюгюлю муслийман къабырла аладыла.

1960 жылда Къабарты-Малкъар илму-излем институтну археология экспедициясы ол тёбеледен бирин къазгъанды. Анда тёгереклери таш бла къаланнган топуракъ урулада 23 ёлюк табылгъанды. Тёбе бурун заманда жашагъан бир тукъумну къабырлары болгъанды. Аны къазгъан заманда бир къабырны ичинде жатхан ёлюк эсде  къалгъанды. Ол, аякълары, къоллары да гыжы  къатып, бауур тёбен жатып эди. Аны халы кеси  аллына ёлгеннге ушамайды.

Бек артда асыралгъан адамны къабыры тёбени баш  къатысында ачыкъланнганды. Ол жонулгъан тёрт ташдан ишленнгенди. Ичинде акъсыл жезден омакъ ышым  бау керекле. Ёлген адамны кийимлерин, адырларын, ашын да аны биргесине къабыргъа салгъандыла. Ол къабырланы кёп къалмай барында да тюрлю-тюрлю накъышла салыннган къошунчукъла, къошун аякъла кёрюннгендиле. Ол адырлагъа кёре, баям, бу  къабырла 3500 жыл мындан алда болгъандыла.

Андан сора бир минг жыл чакълы заман   озгъандан сора Багъыуул сыртны этегинде жангы къабырла къураладыла, алай аланы башлары, жерден ёрге  кётюрюлмей, жер бла тенг ишленнгендиле. Къабырла Кийикчи суу  жагъаны башында Дыркъыла жолу  деген жерде болгъандыла. Къабырны ичи тёгерегине гыйы  ташла салынып ишленнгенди. Бусагъатда аланы кёбюсюн суу ашагъанды. Къабырлада ёлюкле бла бирге къошун, багъыр адырла, темир сауутла табылгъандыла. Ол адырланы тышларында шёндю малкъарлыла кийизлеге салыучу накъыш оюула тюшюпдюле.

Тиширыу къабырлада багъалы ташладан этилген минчакъла, жаныуар суратла тюшюп  ишленнген тюрлю-тюрлю  сыргъала, тиширыула жюрютюучю башха затла табыладыла. Алада болгъан накъышла малкъар халкъны культура тёрелери бек эрттегили болгъанларына шагъатлыкъ этедиле.

Эр кишиле асыралгъан къабырлада къысха  къамачыкъла, темир балтачыкъла эм садакъ окъланы къыйырлары, садакъ окъла, бичакъла эм башха затла болгъандыла. Экеулен (тиширыу бла эр киши) бирге асыралгъан къабырла да тюбейдиле. Аланы биринде тиширыуну ёшюнюнде къызыл, сары эм жашил эмаль бла боялгъан тёгерек тюйреуюч табылгъанды. Бу  къабырла бизни заманнга дери УП ёмюрден башлап бизни заманны Ш ёмюрюне дери тургъандыла.

Малкъарукъланы къаласы

Тёбен Чегемден чыгъып, сегиз километр чакълы баргъанлай, черекни бек тар жеринде суу  акъгъанлагъа тюбейсе. Андан бир ненча километрден сора Чегемни огъары жанында, бийик тауну башында аламат ариу ёзенни  кёресе. Мында алгъын Эл-Тюбю, Ачи, Суусузла, Думала, Булунгу эм башха таулу элле болгъандыла. Бусагъатда аланы кёбюсюнде  адам  турмайды. Ала биригип, эки  уллу элде-Булунгуда  бла Огъары Чегемде –жашайдыла.

Огъары Чегемге киргенлей,  (Эл-Тюбю) узакъдан къарап бийикде бир къала сюеледи. Аны бир заманда Малкъарукъланы тау бийлери Сванетиядан усталаны  чакъырып ишлетгендиле. Аны себепли ол Север Кавказда къалаланы бирине да ушамайды.

Жылгы сууну жагъасы бла ёрге баргъанда, аны сол жанында узунлугъу бир километр чакълы болгъан къая тешикге тюбейсе, аны онг жанында Капчагай тауну суугъа айланнган къабыргъасында уллу дорбун барды, анга бу жерледе жашагъанла Къала тюбю дейдиле.

1959-1960 жыллада мында бардырылгъан  археология тинтиулеге кёре, бу дорбунну 15 минг жыл мындан алда адам кесине жашау этерге деп сайлагъанды. Анга мында табылгъан ташдан эм вулкан мияладан ишленнген адырла, сауутла шагъатлыкъ этедиле. Дорбундан арлакъ баргъанлай, дагъыда орта ёмюрлени бек сейирлик къалаларындан бирине тюбейсе. Ол къаяны къабыргъасында салыннганды. 25-30 метр чакълы бийикликде дорбундан энишге къаядан жонулуп ишленнген атлауучла келедиле. Бир заманда ала алайдан узакъ болмагъан башха дорбуннга элтгендиле. Анда 1743 жылда кизлярчы бий А.Тузов грек тилде жазылгъан  сегиз  китап тапханды. Аладан бири ХV ёмюрню  Евангелиясы болгъанды.

Малкъарукъланы къалларындан жюз  метр чакълы  шимал жанында Байрым деген жерде ХIII-ХIУ ёмюрледе  къабырла болгъандыла. Бусагъатда аладан бир зат да жокъду. Къабарты-Малкъарны илму-излем институту 1960 эм 1961 жыллада мында бу жерлени тарыхына  керекли  кёп сейирлик материал жыйышдыргъанды. Къабырланы  къазып кёргенлеринде, алада  ёлюкле агъач гуллалагъа салынып болгъандыла. Арасы жукъа къанга бла бёлюннген гуллада экишер  ёлюк асыралгъанды.

Битеу да къыркъ къабыр  къалгъанды. Аладан биринде  юсюнде кийимлери бла отуз жылы болгъан тиширыу ёлюк табылгъанды. Аны Къабарты-Малкъарны краевед музейинде  кёрюрге боллукъду. Байрымда  табылгъан  адам сюеклеге толу анализ этгенден сора ол жерледе ХII-ХIY ёмюрледе шёндюледе малкъарлыланы ата-бабалары жашагъанлары тохташдырылгъанды. Къабырланы артында сюелген таугъа Къызыл-Кюйген къая дейдиле. Анга алай нек аталгъаныны юсюнден сейирлик таурух жюрюйдю.

Къалгъан кюрешледен бирича, ахшылыкъны бла аманлыкъны арасында кюреш да эрттеден бери барады. Хар халкъ да дерт жетдириуню амалын кеси сайлагъанды.

Сёз ючюн, малкъарлылада бизни ёмюр башланнгынчынга дери дерт жетдириуню бир сейирлик амалы болгъанды. Хар элде адамла кёп жыйылыучу жерде налат таш бар эди. Бир  айыплы иш  этген адамны анга байлап, хар къаты бла озгъан аны бетине тюкюргенди. Аллай ташладан бири Огъары Малкъарда, Огъары Бахсанда эм башха тау элледе да болгъандыла.

Жылгы сууну онг жагъасында, Малкъарукъланы къаласыны аллында Пардык деген жерде Чегем кешенеле сюеледиле. Ала, бир кибик мекямладан къуралып, бир ненча ёмюрден бери уа ёмюрлюк жукъугъа батхан шахарчыкъгъа ушайдыла. Алай аланы хар бирини сыфаты, магъанасы да башхадыла. Кешенеле ишленнген жер ёмюрледен бери кёр орунла болуп  келгенди. Аланы тёгереклеринде къабырла болгъандыла, алай  аланы ташла басып къойгъандыла.

Тышындан къарагъан адам кешенеле эки тюрлю болгъанларын кёрлюкдю. Огъары Чегемдеги кешенеле ХYП-ХYIII  ёмюрледе  ишленнгендиле. Булунгу элден ёргеракъ баргъанлай, биз  аллай  кешенеледен бирине тюбейбиз, анга Къач  кешене дейдиле.

Булунгу Чегем ауeзуну бек огъаргъы элиди. Андан ары жол турбазагъа, турист  жолла уа, Твибер ауушдан ётюп, Сванетиягъа, андан а тенгиз жагъасына элтедиле.