КЪЫЗ КЕТГЕН КЪАЯ

Тау эл

Кёп жыл мындан алдача, бюгюн да сюеледи къая жуху сууукъ ташларын кюн таякъларына къыздыра. Бирде ала жылтырай, кёз къамата, бирде уа къызара, тюз да мыдыхча.

Аны эрининде, башындан энишге къарай, тамырлары бла ташланы жарылгъанларына терен кирип, аланы къаты къучакълай, эки терек сюеледи. Бутакълары да бир бирге чырмашып, эки сюйген къучакълашханча. Жел урса, башларын энишге жибере, жерге жете. Дагъыда артха ыхтырыла, сир тура, чапыракъларын шыбырдата, сюймеклик жыр айтханча.

Бийикден къарайдыла ала. Узакъланы кёре. Алтынчачны биринчи таякъларына да ала алгъа тюбейдиле. Сау кюн аны къонакъ эте. Бираздан жолуна ашырырла. Тереклени бирси жаны уа, къая жухну башы, ариу ёзен.

Жел, боран да терк-терк жокълайды бу тийрени. Бирде, аланы тюртюп, къаядан атаргъа кюреширле. Жылы желчиг а бутакъларын сылар, чапыракъларын шыбырдатыр. Ала бла ушакъ этип кетер.

Ингир ала уа акъ булутла жетерле. Ала тогъай-тогъай болуп, къая жухуна къонарла, эки терекни къучакъларла. Кече алайда къалырла да эрттенликде уа сиркиу желчик бла ойнай-ойнай, таула артына ауарла. Бирде, жулдузларын да ызындан тизип, толгъан ай келир. Кечени къарангысын жарытыр. Турурла ала алайда, эки терекни жарыта, сора нёгерлерин да алып, ай да кетер жолуна.

Жангыдан кюн тиер, жарыкъ болур, жылыу келир. Терекле уа сюелирле хар замандача, сир къатып, тау ауушну къалауурларыча. Биягъы сиркиу желчик да жетер, аланы жашил чапыракъларын шыбырдата, ызы бла уа тау этегинде орналгъан эски элге ётер. Анда уа оюлгъан хунала, юй тюпле, айланч-къыланч орамларын чырпыла, юлкюле, шинжиле басып. Тюп болгъан эл.

Алгъын а къаллай жашау бар эди мында! Ныгъышда акъсакъалла лахор эте, жашла тери ийлей, сабийле уа ашыкъ ойнай, тутуша. Бирлери уа, чыбыкъ атларына да минип, желчик бла эрише. Ол а аладан къача, хунадан хунагъа секире. Бирде уа хайнухча бурула, шайтан желчик сыфат ала. Нечик зауукълу эди заман!

Бу юйде уа бир ариу къызчыкъ ёседи. Уллу къара кёзлери, къарылгъачны къанатларыча къап-къара узун кирпиклери. Ол арбазгъа чыкъса, аны ариулугъундан кюн булутха бугъар. Кечеги кёкню жарытхан жулдузла уа мутхуз болурла. Нечик ариу жанчыкъ эди ол, тюз да суу сурат. Кесини уа къаллай аламат ауазы бар эди. Ол жырлап тебиресе, заман да тохтагъан суна эдинг.

Жашчыкъ бла къызчыкъ

Жумарукъ эди аны аты. Ариу Жумарукъчукъ дей эдиле анга атасы, анасы, беш къарындашы, битеу эл да. Атын жюрютген къанатлыгъа ушаш женгилчик. Учмай атламагъан кеси уа. Жыйрыгъын кийип чыкъса, тюз да акъ гебенекчик. Жашча кийинип атха минсе, къарындашланы барын да оза. Жашла кеслери юйретген эдиле гитче эгечлерин атда жюрюрге.

Арлакъда уа, жолну ары жанында, Залимханчыкъ жашай эди, жангыз анасы бла. Хуна башындан къарап, къызчыкъны арбазында кёрсе, келир эди, аны бла хапар айтыргъа, къарындашлары бла ойнаргъа.

Алай эте жылла оздула. Ёсдюле жаш да, къыз да. Уллула болдула, бир бирлерине жюреклерин ачыкъладыла. Сабийликден жюрекледе тиргизилген сюймеклик жилтини уллу ёртеннге айланды. Жокъду энди алагъа бир бирсиз жашау.

Къыркъар ай эди. Чапыракъла да саргъылдым бет ала башлагъандыла. Элни эркишиси, акъылбалыкъ болгъаны элден кенгде бичен ишледиле. Залимхан да бир чалгъы жыйын бла. Элде уа къартла, тиширыула, сабийле. Аны билип, баям, бир кюн жау чапды. Беш атлы башдан аякъ къара кийип. Жамычылары да жел эте жетдиле, юйлени тонадыла, элде болгъан малны да сюрюп, элден ашыгъышлы кетдиле.

Бираздан Залимхан жетип къалды. Элде жиляу, сыйыт. Къауум акъсакъал ушкоклары бла орта орамны келе, ызларындан а къатынла, аланы тыяргъа кюреше. Жаш соруп, элде болгъан ишни биледи. Сора таматалагъа бурулуп: «Уруш, тюйюш къартны иши тюйюлдю. Ол жашныкъыды. Заманыгъызда сиз сакълагъансыз элни. Энди ол бизни борчубузду. Малгъунланы ызларындан мен барайым.

Буйрукъ болса, малыгъызны къайтарырма. Алай болмаса, ныгъышда атымы эсгере турурсуз», - деп, аладан бирини ушкогун да алып, гудучула кетген таба ашыгъышлы атланды. Жумарукъ да къарап, сюйген жашыны кетгенин кёрюп, тыяргъа да адыргы этди. Алай абери айтыргъа адамла къатында уялды. Ичинден а анга ахшы тилекле тежейди.

Сермешиу

Залимхан тауланы ата юйюнча биле эди. Гудучуланы алларына чыгъар умут бла, айланч-къыланч, тик болса да, къысха жол сайлады. Азмы-кёпмю барды, ингир ала тардан чыкъгъан жерде жашырын дорбуннга жетди. «Баям, была кече былайда къаллыкъдыла», - деп атын арлакъда букъдурду, кеси да ол тийреде сагъайды. Ушкогун жерледи, таш артына бугъуп, сермеширге хазырланды.

Ашхам жулдуз чыкъгъанда, тардан таууш эшитилди. Бек алгъа атлы кёрюндю. Ызындан малла. Къалгъан тёрт гудучу жан-жанларына туруп, малланы сюредиле. Сора тохтаусуз дорбуннга бегитедиле. Аллына сехле салдыла. Тёртеулен ичине киредиле, бирлери уа дорбун мюйюшюнде кълауурлукъ этерге къалады.

Бираздан, къолунда гыбыты бла, дорбундан бири чыкъды да, къалауургъа бурулуп: «Кезлеуге жетип, суу алып келейим», - деп чат ичине ташайды. Залимхан да шыбыртсыз аны ызындан тебиреди.

Гудучу гыбытны суудан толтуруп ызына келе тургъанлай, Залимхан къамасын чыгъарып, аны кёкюрегине урду, сора гыбытны сыртына атып келе келди да, дорбунну сакълап тургъанны къатына жууукъ жанлай келип, жюгюн аны юсюне атып, ол эс жыйгъынчы аны да битдирди. Болсада ол къычырып нёгерлерине билдирди.

Дорбунда ючюсю хахай этип чыкъгъынчы, Залимхан бир-эки секирип, ушкогу болгъан жерге жетди. Марап, ушкок бла атып, дагъыда бирин агъызды. Къалгъан экиси уа артха дорбуннга къутулдула.

Эрттенликге дери эки жаны да бир бирлерин сакълап чыкъдыла. Танг аласында атышыу жангыдан башланды. Алайда да Залимхан онглу болду. Атхан огъу экисинден бирин къаплады. Аны ачы къычырыгъы чыкъгъандан сора сермеш бираз селейди.

Шошлукъну дорбундагъы бузду. «Атышып сен хорладынг. Чынтты эр киши эсенг, энди сермешейик», - деди. Биле эди ол ызларындан къууугъун келлигин. Адамла жетселе уа, сау да къалмазлыгъын. Бир адамдан а къутулурма деп, акъыл этди. Малла урлай айланнган киши кесине базына болур эди баям.

Ушкогун да къоюп, къолуна да къамасын алып, чыкъды гудучу дорбундан. Башланды къама сермеш. Эки жютю темир бир бирге тийселе, от чагъады. Гудучу ашыгъады. Кесине жол ачып, былайдан теркирек кетер акъыл этеди. Алайсыз ахыры къалай боллугъун иги биледи. Адыргы этип, къаманы ары-бери силдейди. Залимхан а сабырды. Душман адамыны кёзюне жютю къарайды. Ол къайсы жанындан сермеригин билип, къамасын ары бурады.

Азмы-кёпмю урушдула, экиси да бек арыдыла. Бири къачар акъыл эте, экинчиси уа аны жибермей. Ашыкъгъан адам жангылмай къалмаз. Ахыр амалын тауусхан гудучу, къамасын ёрге кётюрюп, къычырыкъ-хахай этип, Залимханны тюзюнлей юсюне атылды. Ол а, бир жанлыракъ туруп, душман къатына жууугъуракъ келгенлей, къама бла бойнуна урады. Гудучу алайда сойланды.

Бираз солуп, ёлюклени басдырырма деп, таянып тургъанлай, элден къууугъун да жетеди. Бек алларында уа Жумарукъну къарындашлары. Залимханны кёргенлеринде къууанадыла. Гудучула болгъанлыкъгъа, ёлюклени таш къабыр ишлеп, анда басдырадыла. Сора малланы сюрюп, ызларына бурулдула.

Элге жетгенлеринде, адамла алларын сакълап тура эдиле. Жашланы сау-саламат къайтханларына къууандыла. Сора малла сойдула, къазанла асдыла, къурманлыкъ этдиле. Эрттенликге дери боза гоппанла кётюрюлгенлей турдула, алгъышла айтылдыла. Экинчи кюн а, элде хар замандача, жашау башланады.

Залимхан бла Жумарукъ да, бир бирлери бла тюбеше, хапарлаша турадыла. Жашауларында муратла саладыла. Бирде, къая жухуна да чыгъып, аякъларын энишге салындырып, акъ булутлагъа да къарай, заман оздурадыла.

Акъ байтал

Бир эрттен бла уа, Залимхан къараторуна да минип, элден чыгъып кетди. Кюн озду, ыйыкъ озду, ай кетди… Дагъыда бир ыйыкъ… Ары дери ол аллай бирге элден кетмегенди. Адамла уа аны къайдагъысын билмей жарсыйдыла. Кюнлени биринде, акъ булутча, чыммакъ адеж атны башындан тутуп келди. Уллу ныгъыш къатына жете-жетмез тохтап, акъсакъалла бла да саламлашды…

Олсагъат алайгъа жаш-къуш, къарт-къурт да жыйылдыла. Акъ байталгъа сейир этип къарай: «Машалла, бир къара тюгю жокъ юсюнде. Жашдан къарт болдукъ, атны быллай ариуун а биринчи кере кёребиз», - деп, таматала бир бирлерине къарай, башларын булгъайдыла.

Жумарукъну къарындашларындан бирлери алайда эди. Залимхан аны къатына барды да: «Аты Агъазды Жумарукъгъа саугъамды. Юйге элт», - деди да, къараторуна минип, кеси юйюне кетди.

Эмилик ат жеринде тынч турмайды. Тепсейди, башын ёрге кётюрюп ычхыныргъа кюрешеди. Жумарукъну къарындашы да жигитледен бири эди. Жюгенден къаты тутуп, Агъазны алып кетди.

Къауум кюнден къая жуху ёзенде эки ат: бири къаратор, экинчиси уа чыммакъ Агъаз, гелеу кырдык отлай, бирде уа, жалкъаларын желге тарата, бир бирлери бла эрише, энишге-ёрге жортадыла. Иелери уа, хар замандача, къая жухунда олтуруп, тарны экиге бёлюп баргъан черек сууну жырына да тынгылай, сюймеклик ушакъ бардырадыла. Жылы желчик да аланы тёгереклерине бурулуп, эки сюйгенни чачларын тарайды, башларын сылайды. Ол тынчайыргъа бир да сюймейди. Ташдан-ташха секирип, тёшден-тёшге ауар. Орамланы букъуларын кётюрюр, терен хансны тенгиз толкъунларынча чайкъар. Эки атны былайда кёрсе уа – терк окъуна къатларына жетер, ала бла эришип, жортур. Алай бла дагъыда къауум заман озду.

Кюйсюзлюк

Бир жол келди Залимхан алайгъа. Ашыгъып, алгъаракъ келди. Бюгюн сюйген къызы бла оноулашыргъа керекди. Анасы да айтып турады, энди кёп созуп турмай, Жумарукъну келтир деп. Ол ишни тынгылы этсе, анасы да къууаныр.

Кюн чууакъ эди. Алай Шау хуна башына уа къара булутла жайыла. Алай болса, жаумай къалмайды. Кечикмей келсе эди Жумарукъ. Башха заманладача болмай, къара булутла терк жайылып тебирегендиле. Нек эсе да къыз кечиракъ къалгъанды. Огъесе жаш кеси бюгюн алгъаракъмы келген болур? Сюйгенинги сакъласанг, заман а алай тынч барады.

Энди уа булутла кюнню жабып да тебирегендиле. Кёк кюкюреп, элия атылып башлагъанды. Залимхан ёрге къобуп, Жумарукъ келе эсе бир къарайым дегенлей, дагъыда бир ачы таууш эшитилди. Ачы таууш – ушкок атылды. Олсагъатлай къызыу къоргъашин жашны аркъасына чанчылды.

Залимхан секирип ёрге туруп, къамасындан къаты тутуп, тёгерек-башха къарады. Кырдык ичи бла къачып баргъан биреуню эследи. Аны ызындан бир-эки атлагъанлай, къарыуун ташлап, жерге жыгъылды. Санлары тутмай, тебалмай къалды.

Аркъасындан тюшюп жатады Залимхан, кёкге къарай. Ол а жиляп башлады, уллу тамычылары бла жерни тюйюп. Сора жашны ариу бетин жуууп, бир шорхагъа жыйылып, къая жухундан энишге саркъады.

Къаратор да келди иесини къатына. Жалайды аны бетин, тур, кетдик дегенча. Ол а туралмайды ёрге. Мурдар жиберген окъ кёкюрегин тешип чыкъгъанды. Саркъады къызыл къаны, жауун бла къатыш бола.

Ол кезиуде, бийик хансны кёкюреги бла жырып, Агъаз да жетди алайгъа. Секирип тюшдю атдан Жумарукъ. Къычырыкъ этип къапланды сюйгенине «Не болду санга? Ким этди бу кюйсюз ишни. Ким кётюрдю санга къолун. Нек, от тюшмеди аны аякъ басхан жерине. Нек, эки жарылып, жутмады аны жер?» - деп, жауун бла тенг жиляйды.  

Ачы хапар жетди элге. Бушу-бушман болду уллу-гитче да. Сау эл келди аны асыраргъа. Кёпге дери элде кюлкю угъай, уллу таууш окъуна чыкъмады. Седиреди ныгъыш. Анда-санда бир акъсакъал келе. Кёп да турмай, ахтына-ахтына, ызына кете.

Ахыр учуу

Дагъыда озду къауум заман. Бир эрттен бла Жумарукъ Агъазгъа иер салды, айылларын къаты къысдырды, сора эрлай секирип, юсюне минди, ийилип: «Къая жухуна терк!» - деп къулагъына шыбырдады. Аны эшитгенлей, акъ байтал алгъа секирди, тёрт аягъын бирден алып, орамны букъусун кётюре, къая жуху таба будуман атылды.

Желден алгъа бара эди Агъаз. Къарап-къарагъынчы элден чыкъды, жайлыкъгъа жетди. Терен кырдыкны жырып, къатыдан-къаты барады. Къая жухуна жете башлагъанда, Жумарукъ жюгенни бошлады. Сора, эки къолун ёрге кётюрюп: «Хайда, Агъазым, андан да терк бол, Залимханым бек узайгъынчы аны жетейик»…

Жокъ эди Агъазны къанатлары, кёкге чыгъып кетерча. Алай ол тохтамады. Бютюн кючюн жыйып, секирди къая башындан. Бир кесекге болса да, учду ол. Кёк бийиклигине чыгъалмагъан эсе да, бир такъыйкъагъа учууну ариулугъун сынады.

Жумарукъ атха минип кетгенде, къарындашлары къайгъылы болуп, эгечлерини ызындан тебиредиле. Терк кетгенин жаратмай, атларына минип, ызындан болдула. Болсада Агъазны жеталмадыла. Жаланда акъ атлыны къаядан секиргенин кёрдюле.

Кечалмады Жумарукъ жамауатха сюйгенинден айырылгъанын. Кетди дуниясындан ол да. Аз жашады эсе да, халкъны эсинде къалгъан хапар къойду. Къысха учууу да ёмюрлюк таурух болду.

Андан бери къая жухуна Къыз кетген къая дейдиле. Алайны тёбен жаны бла тау жайлыкълагъа жол барады. Ары баргъан жолоучу, къойчу, малчы болса да тохтар, къая жухуна къарар, кёп сагъыш этер, сора: «Ариу сюймеклик, жарсыулу къадар», - деп, жолуна тебирер.

Эки терег а бюгюн да сюеледиле Къыз кетген къая башында, эки сюйген бир бирни къучакълап тургъанча, бутакълары бла бир бирге байлашып.