КЪУУАНЧ КЪАЙТСЫН АРБАЗЫНГА

Иги кесек заман мындан алгъа басмада Басиян деген жашырын аты бла чыкъгъан назмуланы къайсыбыз да сюйюп окъугъанбыз. Аланы жазгъан ким болгъанын билмесек да, аны ич дуниясы туура болуп, биргесине жарсыгъанбыз, къууаннганбыз.

Кючмезланы Мариям  – тарых илмула бла кюрешип келген эгечибиз, «Жюрегими ауазы» деген аты бла кесини энчи назму китабын чыгъаргъанда, биз биягъы эсин кесине бёлдюрюучю жюрек ауазны таныгъанбыз. 

Жашау жюгюн элтген кимге да тынч тюйюлдю, болсада, анга фахму къошулса, не къара кюнюнгде да кесинг жангыз болмайса. Дуниягъа айтхан сёзюнг а, жер-жерле кёрюп, насыпны, харипликни да, къууанчны, бушууну да бетлерин жангыдан танып, жараларынгы жумушата, къайтады артха. Сейирди аны кючю – букъдурулуп турса – тынчайтмаз, эшитилсе уа – болушур.

Кючмезланы Мариямны китабы юч бёлюмден къуралгъанды. Аны ачхан бёлюмню аты «Тейри жарыгъы» деп алайды, ол кеси да алгъышла бла башланады. Тейри эшиги – Аллахны тилекле толтуруучу чагъыды, аны кёрген адам, не тилесе да, андан юлюшлю болады, дейдиле. Мариям былай тюшюреди эсине, эски Холамда, Тейри эшиги ачылгъанда, тилей эди ана:

– Баламы аты айтылсын алгъышда!
Жарыкъ умуту женгсин сагъышда! …–
Къыз а, Тейри жарыгъына къарап:
– Басхан жериме ырысхы къонсун,
Ызым кёп къууанчладан толсун… 

Жерни къалайында жашагъан тиширыуну да кеси тилеги барды. Жаш келин баш иесине ариу жол тилейди, ана – сабийине ариу жол, ынна юйюрге – намыс, жамауатха – тынчлыкъ, ырахатлыкъ. Бу тилекле да, ызларындан келген алгъышла да санга айтылгъанча, ала керти да толуп къаллыкъча,  жюрегингде бир жарыкъ туудурадыла, Тейри эшиги ачылгъанда тёгюлген жарыкъны бир кесеги была бла келгенча. 

Мариямны «Аууздан чыкъгъан ариу сёз…» деген назмусу ариу сёзню кючю къаллай бир затха жетгенин, аны жюрютгенле къаллай айырмалы адамла болгъанларын ачыкълайды. Ол – «къууанчны сыйын кётюреди», «Огъурлулукъну къанаты», «халаллыкъны шагъаты», «акъылны асыл тенги», «насыплыны билегиди». Ол затны кёп кере кёрюрге тюше эсе да, барыбыз да бирча ариу сёзлюле (кёзбау угъай – ариу!) болалмайбыз, жарсыугъа. 

Китапны бу бёлюмюнде назмучу махтау салгъан затла кёпдюле. Ала адамны «журт салгъан», «ахшы ишге гурт салгъан», «от ышыргъан», «келин отоу жасагъан», «къагъанакъны бёлеген», «тылы ийлеген» эки къолундан башланадыла. Андан ары уа чорбатха минип, урчукъ ийирген, жамычы ургъан, чепкен сокъгъан, къаптал бичген, окъа тикген, тухтуй тюйген ынналагъа, кёчгюнчюлюкде кеси балаларын, башха ёксюзлени да кесине къысхан башсыз тиширыулагъа, аланы алыкъа сакъал-мыйыкъ урмагъан, алай юйню ауурлугъун элтирге кюрешген сабий жашчыкъларына келедиле. 

Малкъар миллет иш адамына не заманда да намыс бергенди, урунууну  ариулугъун жюрегинде элтгенди. Алай болмаса, анча кере жокъ болургъа жетишип, къайтып-къайтып тау тарлада жангы журтла салмаз эди. Адам жамауаты бла байламлыды. Ол байламлыкъны, эс барда, не заман, не бушуу, не башха къайгъы юзалмагъанды. Къаныбызда, жаныбызда тургъандан болур. 

Артха таш атып кетмейди адам,
Туугъан элин ыспассыз этип,
Кюнлюм, Гюдюргю, Усхур, Холам…
Табынабыз сизге, кёз жетдирип, – дейди Мариям.

Сайлап алынмагъан, юлешинмеген, сен андан айырылмагъан, ол сенден айырылмагъан, не заманда да эсингде тургъан, аллай бир биргелик барды. Ол Аллахдан келген ата-ана  бла бала байламлыкъды. Мариямны атасына, анасына, ахлуларына  атагъан назмулары энчи адамланы юслеринден эселе да, анда кеслерини къадарларын танырыкъла кёпдюле. Андан жазыладыла назмула. Бютюнда аланы, ариу тюш кёрюп, аны кезиую дунияда уллугъа, гитчеге да айлансын деп тилек этген тиширыу жазса. 

Кучмезланы Мариямны бу китабыны экинчи бёлюмюню аты «Къууанч къайтсын арбазыма» деп алайды. Бёлюм кюйле бла башланады. Къаллай бир тиширыу, ана, бала сезим барды бу тизгинледе! Мариямны, ол нени юсюнден жазса да, анасы жанында турады. Аны барлыгъы тынчайтхан жаралагъа энди ким жагъар балхам? 

Таулулада не заманда да эр кишиге, ол атанг, къарындашынг, баланг болса да, энчи намыс, сый берилгенлей келеди.  Ата-бабаларыбыз алай жашагъандыла, биз да алагъа ушайбыз. Ушамасакъ, къуралмабыз. Мариямны биринчи кюйю дуниядан кетген эки къарындашына этилгендиле. (Жарсыугъа, артда къалгъан ючюнчю къарындашы да, кёп бармай, дуниясын алышханды. Аллах аланы жатхан жерлерин жумушакъ этсин!) Эгеч жиляуу жашайды бу назмуда:

Юч жулдузум – юч къачым,
Юч мёлегим кёгюмде.
Тын бузду тыпыр ташым,
Экисине кюйгенде…

Адам тюзеталмаз затла кёпдюле жер юсюнде. Мариямны «тенгиз толкъунда, бёлеп, тебиретирик», анга деп, «бешик быстырларын гюл чапыракъдан этген» «кюн кёзю къаматмазгъа, акъ булутдан ау этген», жулдузладан оюнчакъ тизген, Тейри къылычдан бел бау этген баласы дуниядан замансыз кетгенди. Кетгенди, анасыны дуниясын къарангы этип. Анга аталгъан назмула кёлюнгю такъыр этип, кёз жашларынгы тёкдюрмей къоймайдыла.  

Балам, жукъла, балам, жукъла
Жумушакъ къабырчыгъынгда,
Сенича, татлы жууукъла
Жукълайдыла къатчыгъынгда.

Бир билегим, къубултуп,
Къанат тюбюне тартыр,
Бир билегим тобугъунда 
Жаннет жырчыкъла айтыр…  

Хау, жюрегингде сюйюп бичген затынг, ийнаныуунг керти болады – биз барыбыз да барлыкъ дунияда гитче балачыкъны  ыннасы къубултур, ана къарындашлары эркелетирле. Жашауубузну жарытхан ийнаныу алагъа да эшитиле болур деп, анга ышанабыз. Ананг саулукъда, жашлыгъынгда, жашауунг келгенде да, таяныр ташынг, кирир арбазынг, ич сёзюнгю, тарыгъыуунгу айтыр, санар адамынг барды. Ол кетген кюнден башлап жарсыуунг да бютюн къара, къууанчынг да мутхуз бола барадыла. Хар не да тюрленеди. Ары дери бла андан сора деп, заманнга чек салынады.  Инш Аллах, адам тёзмезлик, ол кётюрмезлик зат жокъду дунияда. Суудан, агъачдан, ташдан, темирден да къаты кёреме ол! Адам тёзгенни кёрсе, ташны жюреги атылыр эди, суу жерге жутулур эди, агъач кюйюп кетер эди, темир а къына тот этер эди. 

Башында айтылгъан затла бары да сыйыннган арбаздан къарап кёреди жазыучу кёкде сюзюлюп баргъан зурнукланы, эшитеди аланы мудах кюйлерин. Къар да тюшеди бу арбазгъа, «жары элекден ун ётгенча», сакъ жауун да согъады жерни, акъ, къара булутла да жюзедиле башында, черек жыры да келеди, бу арбазда эшитилирге сюйюп, тёрели жолундан бир жанына тайып… ариу тиширыу а тилейди, жангы айгъа айланып:  

Тилегим  а неди десенг, –
Жашау огъурлулугъу,
Халкъыбызны сау-эсен
Жашап, жашнап турлугъу!

Адамны башха жаны болгъан затдан айырма этген сезимледиле. Аладан бек бийиги уа – дуниянгы жарытхан сюймеклик, ол туудургъан жандауурлукъ, халаллыкъ… Аны туугъан кюню, жюрегинге тюшген чагъы  заман бла тергерча тюйюлдю. Келгени – туура, кетгени уа – ажымлы.

Кючмезланы Мариям китабыны ючюнчю бёлюмю «Кёк бла жер арасында» аны юсюнден жазады. Тёгерекни къобуз тауушдан толтуруп, алай жаратылады сюймеклик. 

Къор болайым айгъа, кюннге –
Сени манга сюйдюргеннге, – дейди Мариямны лирика жигити.
Сюймеклик да, адамча, тууады, тюбейди, жашайды, ёледи, ёчюледи… Эсден а кеталмайды, тас болмайды. Олду аны кесимчилиги, бизни уа – насыбыбыз. Сюйгенинг узакъ кетсе да, аны сыфатын, ауазын биргенге сакълайса.

Жатхан къабырынг нюр жансын сени, –
Мени ачыугъа тюбетмез эдинг.
«Кечгинлик бер!» – деп, аллынга барсам,
Манга кечгинлик тилетмез эдинг.

Мариямны лирика жигити, сюймеклигин не бек жашырса да, анга эшитилмеген жырла такъса да, тангын сюйгенини ариу сёзлери атдырадыла, аны битеу атладан ариу аты тилине битип къалады.  Сюймеклик кимге да керекди. Алай асыры кёп изленнгенден, суралгъандан болур, къайсыбызгъа да бирча жетип бармайды.   

Тауларыма тарыкъсам, –
Башлары агъарады.
Агъачыма жарсысам, –
Кёк бети саргъалады.
Сюйгеними сакъласам, –
Заман тохтап къалады.

Насыпны алдаууна юйреннгенле, керти насып келгенде   анга да арсар болабыз. Адам туугъан кюн анга буюрулгъан сюймеклик, «кенгде айланып»,  жаланда «солуу алыргъа» къайта эсе юйюнге, анда бир уллу терслик барды. Аны юсюнден назмучу былай айтады:  

Кюнню келечи этесе да,
Салам иесе таулагъа.
Санга былай термиллик эсем,
Къошулмасын ёмюр манга!
Тиширыу айталлыкъды былай – жаланда ол багъалаяллыкъды былай Аллахдан келген уллу сезимни, жаланда ол ангылаяллыкъды аны кёклеге чыгъаргъан къууанчын, жерге кийирген жарсыуун да. 

Мариямны «Анам, тынгыла…» деген назмусу жюрегинги бир башха тюрлю терилтеди – анда къызы анасына тюшюн айтады:  

… Ой ол атлыны ётгюр сыфаты
Турады ма энтта кёз аллымда,
Аны тюбюнде къаратор аты
Белги береди заманында.
Ах, туякъ тауушун эштгенимлей,
Чыгъып къарайма аллына.
Ол а, бизге жете келгенлей,
Къайтмай, кетеди жолуна…

Бу назмуну окъугъанымда, соруулу, умут юзерге къоркъуп къарап тургъан къыз бла аны мудахлыгъын жашырыргъа кюрешген анасы кёз аллыма келедиле. Тюш къызыны къадарына келишеди. 
Жаланда таулу къыз айталлыкъды сюйгенине былай:

Тери ийлеп юйреде,
Тышланнган тон бичер бичер эдим,
Юлгю жайып тийреге,
Намысынгы кютер эдим.

Жаяу жолгъа атлансанг,
Элеу таякъ болур эдим,
Сен кёлюмю сакъласанг,
Хар палахдан къорур эдим…

Хар бир сюймеклик кесине жууап табып бармайды. Анда бир уллу терслик барды. Мудах тизгинле андан келедиле:

Умут этгенем – жар оюлгъанда,
Жанымы сен къалдырырса деп,
Мен, кюе-кюе, къуу болгъанда,
Бир жапсармадынг, тёрелеп.

неда:

Кёкде ажашхан зурнук кёрсенг, –
Мени тюшюр эсинге,
Боранда апчыгъан кийик кёрсенг, –
Мени тюшюр эсинге…

Болсада, быллай сезимни сынагъаны ючюн, ыразылыгъ’а лирика жигитни биргесине айланнганлай, андан ары баргъан жолун жарытып турады:

Кюннге, кечеге да къор болайым,
Жаным жанынга тартханы ючюн!
Дагъыда кимни алгъышлайым 
Сени таныгъан ёмюрюм ючюн?!

Сенсиз дунияда алтын жауса да,
Ол жашау башымдан ётмесин, 
Сени бла жазыуум бузулса да,
Сюймеклик къол булгъап кетмесин!

Тынч тюйюл эсе да жер бла кёк арасында жашагъан, аны татлылыгъын – ата-ана жылыуун, ахлу-жууукъ къайгъырыуун, сабий ышарыуун… – бир сынагъан  башха къайгъыларын да кётюреди. Бютюнда Аллах жюрегине сабырлыкъ салса. Кючмезланы Мариям, кюйлери, алгъышлары, тилеклери да бир болуп, тиширыу чекген азапланы мудахлыкъларын, ол сынагъан насыпны ариулугъун да сыйындырады назму тизгиннге.

Хар кимни да тилеги кесине ушайды. Андан кёп болурла ала жер юсюнде. Мариям кесине энчи зат излемейди. Тилейди игилик сабийге, ол ёксюз болмасын деп, тиширыугъа – юйюрю чачылмасын деп, къызгъа – жашауун намыссыз жерде башламасын деп, жашха – фахмусу бла файда келтирсин журтуна деп, элине – ауруу не ачлыкъ кёрмесин деп, къыралгъа – тынчлыкъ болсун, адам саны къошулсун деп, жер жюзюне – кюн къара туманнга кирмесин деп… Кесине уа – ол санагъан дуния къууанчла юзюлмезлерин.

Болсун алай!