«ЖЫРЫ БАРНЫ ЖОЛУ БАР», – ДЕЙ ЭДИЛЕ ДА?

Абидин чабып эшикге чыкъгъанда, алыкъа къар сууугъу кеталмай, эрттен бузлауукъ булжуй тургъан арбазда атасы бла анасы дуу къатында къапчыкълагъа нартюх къуя тура эдиле.

– Тирменнгеми барлыкъбыз, аття?

Жашчыкъ ары барыргъа бек сюйюучюдю. Тирмен Юрдю сууну боюнундады, кёпюр къулагъындан узакъ болмай. Ичине кирсенг, хар не да – акъ. Тирменчи Батырбек кеси да! Амма жомакъ айтса, тюз да андагъы аппагъа ушайды ол. Кеси да, тюз ары киргенлей, юйден, тийреден хапар сора, агъач аякъны толтуруп, жашчыкъгъа къууут бериучюдю. Бирде – нартюх къууут, бирде уа – кертме къууут. Экинчиси бютюнда татыулуду. Сора Батырбек эшекге да къышхыр салыучуду.

Бир кесек тынгылап, Мутай:

– Угъай, – деди тунукъ ауазы бла, жашчыкъны барындан да тири болгъанына къууанса да. – Аллах биледи, къайры барлыгъыбызны.

– Бар, уят къарындашчыкъларынгы. Жылы кийинигиз. Кесинг да тончугъунгу къапла, – деди Апуу жашына. Сора юйге айланып: – Къызчыкъ! – деп чакъырды.

Сегиз-тогъуз жылы бола болур эди, Ариуба, кёзлерин ууа, босагъада кёрюннгенде:

– Турма, кёресе халкъны къозгъалгъанын. Сууугъан болурла, ол гыржынланы бирем-бирем кисей журунлагъа чулгъап жый. Къууут хуржунну да унутма, – деп эсгертди, сора, баш иесине айланып: – Иги эди сени юйде болгъанынг ансы, абызырап окъуна къаллыкъ эдик, – деп къошду.

– Абызыраб а, этегингден тутупму турлукъма мен?! Халкъ болгъанлай бол сен да, – деди Мутай, кёплени аллай насыплары болмагъанын энди эсге ала.  

Сора башы къысылгъан къапчыкъны бир жанына салып, башхасына узалды. Алай айтып, Мутай, баям, юй бийчесин, кесин да тынчайтыргъа сюе эди. Болсада жюреги уа къайгъылыды.

Орамда арбазгъа жууукъ машина тохтагъанда, аны ёрге жанында жашагъан къайынлары, къоншулары анда олтуруп тургъанларын кёрдю.  Кабинадан чыкъгъан эки солдатдан бири, шош ауаз бла:

– Поспешите, – деди, сора, андан бир зат сакълагъанча, бурулуп, чегет агъачха къарап тохтады.

Мутайны юйю кюнлюмдеди, Тёбе-Артында. Былайгъа алай айтыучудула. Тёбеле уа, сау эл да тёбеле юслериндеди, айтдырмай къоймай эсенг. Жашау этерге тап жерди: малымы иеме десенг да, тёгерегинг – отлау.  Сюйсенг, Чегетге Къара шауданнга эн, сюйсенг,  Тёбе-Артында Къамишли къолдан  келген черекден ич. Агъач узакъ тюйюл – чалы эшеме деп, чырпы излесенг, къол узатханлай – Ажокъа. …

Мутайны бири биринден гитче жашчыкълары машинагъа къууанып чапдыла. Апууну къарындашы Мажит, энди жете келген жаш, башындан узалып, жашчыкъланы бирем-бирем ары алды. Ала олсагъат аналарыны бирси къарындашы Хажикъурманнга къысылдыла. Ызы бла, Мажит секирип тюшдю да, юй хапчукну жюклерге болушду – бир къауум тёшек-жастыкъ, жууургъан, кюбюр, Ариубаны керегине алыннган «Зингер» машинка, адырла... Мажит узатып, Хажикъурман алып,  иш терк баргъанына къараууол солдатла да къууандыла.

Бири, машинаны кюбюрчегинден чыгъып, бир зат унутханча, арбазгъа муштухул кирди да, босагъадан атлады. Аны ызындан баргъан Мутайгъа бла Ариубагъа айланып:

– Лишнее не надо брать. Возьмите то, что вам там пригодится, – деп, сют тартхан  машинаны кёргюзтдю. Мутайгъа аны къангасындан къобарыргъа болушуп: – Еды побольше возьмите, у вас дети, – деп да къошду.

– Я был на войне, сражался в районе Ростова, – деди Мутай, Ариуба тутхан машокга мюйюшден картох жыя, жер юйден. – Комиссовали по ранению.

Бир кесек тынгылагъандан сора, башындан энишге къарап тургъан солдат, сагъышын къачыра:

– Мы тоже на войне, – деди. – Но эта война куда страшнее той, где воевали Вы…

Жангы зат кёрюрге ашыкъгъан сабийлени, абызырагъан тиширыуланы, къайгъы жюреклерин бийлеп тургъан мудах сагъышлы къартланы жыйып, машина эл ичи бла энишге тебиреди. Мутай, энди бери къайтмазын, элин-жерин, кюнлюм бетини жашиллене башлагъан тёшлерин, къысыр къаяларын, чегет агъачын бир заманда да кёрмезлигин билгенча, къарамын биринден бирине ётдюре, жюрегин жилята келди.

Не къууанч бар эди жашчыкълада уа! Ала биринчи кере, машинагъа да минип, узакъ атланнгандыла. Алай, не бек къууансала да, таматаланы мудах бетлерин кёрюп, бир бирге къарап, азчыкъ ышаргъан болмаса, сёз айтып киши эшитмеди.

Мутайны юйюрю баргъан вагонда ала танымагъан адам жокъду. Апууны жюрегине сабырлыкъ салгъан а анасы бла эки къарындашы биргесине болгъаныды. Анасы Батта бла ушакъ эте келеди.  Къаршы жууугъу болмаса да, алты революционер къарындашны эгечлериди Батта. Жамауатда сёзю ётген, намысы-сыйы жюрюген тиширыу. Биргесине ёге анасы Жумарукъ, жашы Азнор, келини Ханий, туудугъу, сора нёгер къызы Рабийгъа. Ала бла бирге Зулкъайны къызы Зухра къагъанагъы бла. Аны урушха кетген баш иесине къара къагъыт келгенли, атасыны экиге айланнган эгечи Баттадан айырылмайды. «Не этсин, анасы болса, анга къысылыр эди», – деп келди Апууну кёлюне.

Жолда Батта машинаны тохтатып, солдатладан бири бла къабарты элде бир эсленнген юйге кирип, юч сабийни келтирип къошду.  Аны тобугъунда олтургъан къызчыкъны танымай, Апуу:

– Сен а кимникисе, ариучукъ? – деп сорду.

– Мариямныдыла ючюсю да, – деди Батта, мюйюшде жыйылып тургъан тёшекни юсюнде олтургъан эки жете келген жашчыкъгъа къарап. – Ол немислиле элге кирген кюн атып ёлтюрген Мариямны. Мухамматныкъыла.

– Мен а кимге ушайдыла деп турама. Бу уа тюз жарлы атасыны кеси, – деп, Апуу таматаракъ жашчыкъны башын сылады. – Ол келгинчи ары бармагъыз. Бек жигит атагъыз болуучу эди. Да быланы власть ёксюзле юйюне ийгенди дей эдиле да?

– Андан алып келеме, миллетден айырылмасынла деп. Гитчелерин, Хусейчикни, тапмадым. Ким эсе да юйюне алып кетип турады. Тапхан а этерме. Тас болмаз…

Жолда бара, тиширыула ким андан, ким мындан унутхан затларын эслерине тюшюре, жарсыйдыла. Батта бла Рабийгъа минчакъ тартадыла. Къарт Жумарукъ:

– Жашчыкъ, Исмайылдан не хапар? Къайда къалды? – деп, Азнорну тынчайтмайды.

Тынгысызды. Бир жашы граждан урушда жоюлуп, экинчиси жетген жашлай жюрек ауруудан ёлюп, ючюнчюсюн немислиле жоюп, жангыз уланы къалгъанды аны – Исмайыл. Ол башха элде жашай эди.

Ёге анасы болгъанлыкъгъа, Батта анга бек къайгъырады. Ол туугъан кюн ёлгенди кеси анасы. Сора, юч таматасын,  Баттаны да – тёрт ёксюзню Жумарукъ ёсдюргенди, кесини тёртюсюнден кем этмей. Аллах не айтыр, аны къыйынын унутса? Туура, ышанып, къарындашы Исмайылгъа да бермегенди Жумарукъну бир кюннге. Ол тёшек болгъанлы уа - бютюнда.

…Сабийле, бири бирин тюрте, къанга урулгъан жепиледен тышына къараргъа кюрешедиле. Поезд аз заманнга тохтагъан жерледе Азнор бла Хажикъурман не Мажит тюшюп, исси суу алып къайтсала, вагон дугъум ийис этип башлайды – чай ичедиле. Бал бла. Сора тынгылайдыла. Бир-бирде, сабийлени тёгерегине жыйып, Батта жомакъ айтады, Рабийгъа уа – файгъамбарланы таурухларын. Ол вагоннга миннгенли да сыйлы Къуранны къолундан кетермейди.

– Аллах болушур, – дейди ол, мудах адамланы жапсара. – Ол болмагъан жерге уа тюшмек.

Уллу суугъа, Эдил суугъа, жете, поезд тохтагъанда, суу алыргъа чыкъгъанла къайгъы бет алып кирдиле:

– Тейри, иги хапар айтмайдыла. Бу уруш чачхан кёпюрню жангыдан ишлегендиле да, аны сынаргъа бизге тюшеди дейдиле.

– Ол айтханынг? – деп, зат ангылагъанла бары да бирча ёрге къопдула.

Бирле кеслерин терезе жепилеге атдыла, бирле ауузларындан чууут чыгъаралмай тохтадыла. Сабийле окъуна шумсуз болдула.

– Аллах буюргъанны кёрлюкбюз, андан озмакъ, – деди Батта къаты ауаз бла. – Келигиз, ийман-шагъадат келтирейик, тилек этейик.

«Ашхаду Аллаху ийлаллах,
Мухаммада расулуллах…»

Ызы бла вагонну ичи зикирден толду. Аны эшитип, къоншу вагонлада баргъанла да къошулдула:

…Аллах, Аллах, я Аллах,
Гюняхланы кеч, Аллах,
Аллах, Аллах, я Аллах,
Рахматынгы эт, Аллах…

Сынау кёпюрден сау ётгенлерини къууанчы жарытып, бир ауукъ заманнга бетледен мудахлыкъ кетди.

Вагоннга солдатла келтирген орус ашны ашаргъа унамай турсала да алгъа, ачлыкъ хорлай башлагъанда, таматаланы буйрукълары бла анга да узала тебиредиле…

Онюч кюнден вагонланы жер-жерде къотара башладыла. Была тюшген темир жол жанында арбала тизилип, жанларында уа – татарлылагъа ушагъан жукъабет къыргъызлыла.

Ол вагонда келгенлени асламы бирге барыргъа сюйгенлерин айтханда, алыкъа солдат гимнастёркасын тешмеген Къарыпбай, колхоз башкъарма:

– Кош келиниздер! – деп, энчи сый берип, таматаланы къолларын тутуп, сабийлени да башларын сылады.

Сюргюнчюлеге бир кесек жан кирди. Бютюнда Къарыпбайны ала ангылагъан тилде сёлешгени къууандырды. Ол ангылай эди алллында кимле сюелгенлерин…

Алдан ётюрюк хапарла эшитип, келгинчилеге къоркъуу бла тюбеген къыргъызлыла, биринчи кюнледе арсарлы къарай келип, ыйыкъ да ётгюнчю жараша башладыла. Алагъа кёл ашарча тюйюл эди. Къыйын заман. «Хар не да урушха!» – деген кезиу. Кеслерини къарынлары тоймай тургъанлай, башхалагъа къалай тапсынла гыржын?

Хауасы, сууу жарашмай, таулула билмеген, танымагъан аурууладан ёле эдиле ачлыкъ къарыусуз этген адамла. Ол халны кёрюп, Батта, Къарыпбайгъа барып, кенгеш этип, кюн сайын сюргюнчюлеге юч кило ун берирге дедиле. Андан худур этип, Батта келинин юй сайын айландырды, биргесине акъкъалай кружкасы бла жашладан бири – Хусейин жюрюдю.

– Тиширыулагъа къаты болугъуз. Кесигиз кёре тургъанлай ичсинле юлюшлерин. Ала, аны сабийлерине аяп, къарыусуз болсала, ишибиз мА  ол заманда бютюнда кырты боллукъду, – дей эди Батта.

Артда айтырыкъды ол оюмлу адамланы юслеринден дуниягъа хапар белгили журналист Хусейин  кезиулю китабында.

Жангы жерде юйюрге жаш къошулду. Мутайны уа жашау жолу юзюлдю. Ол ишге юйреннген адам мында да къой кютерге жарашхан эди, аякълана да башлагъан эди юйюрю.
Алай  а кюнлени бир кюнюнде башын тёшекден алалмады. Кюн жатып, суу-салам болуп кетди дуниядан огъурлу Мутай.

Алай бла, узакъ Сынташ элинде Апуу кеси къалды беш мудах сабийи бла. Къызы Ариуба бла чюгюндюр бахчалада тюйюлдю. Насыпха, эки тамата жашы энди эслирекдиле. Абидин а, экинчиси, сабийлени барындан да айырмалы. Гитчечик болгъанлыкъгъа, аны жырлай-жырлай жумуш этгенин кёрселе, къыргъызы, таулусу да сюйюп тынгылайдыла.  

Жашчыкъны ол хунерин билип, Къарыпбай, атха олтуртуп, сабанлагъа алып кетип, анда ишлегенлени анга тынгылатса, кюн узуну чюгюндюр бахчалада тюйюлген тиширыула, арыгъанларын унутуп, Абидиннге кёп алгъыш айтадыла.

Ол къаракёз жашчыкъны алыкъа киши да билмеген бир мураты барды. Киши да билмеген десем да, Юрьевкада базарда олтуруучу, бир аягъын урушда къоюп келген къобузчу биледи: Абидин къобуз сюеди. Ол, кеслери ашаргъа сукълана тургъанлай, жыйгъан жаучукъларын, жумуртхаларын сапын, патеген, туз алыргъа элтгенде, къобузчуну къатына барып, бир кесек сюелмей, аны согъууларына тынгыламай кетмегенди. Кёп ахчасы болса, аны барын да берлик эди анга. Анасы жол азыкъгъа деп, хуржунуна салгъан жангыз жумуртхасын а аямагъанды андан. Къобузчу аны тюеклеге тиерге да къоюучуду. Бир кере уа къолуна да бергенди, ойнаргъа да къойгъанды. Бир кесекчик, бир азчыкъ. Ол сары, къара тюеклеге тийгенинде, жашчыкъ къолундан да алгъа жюреги жылыннганын сезгенди.

Бир кере уа Абидин «Мекеним» деген къыргъыз жырны азчыкъ жырлагъанда, къобузчу олсагъат аны макъамын табып, «Арзыкъанны» айтханда, аны согъуп, тёгерекдегилени бек сейирсиндирген эди.

Къобуз дегенинг ахча бла ёнчелмезлик сыйлы зат кёрюнсе да, жашчыкъ аны багъасы не болгъанын да соргъанды чолакъ шуёхундан.

Бусагъатда уа Абидин ындырда ишлейди. Башына машок кийилген атны жюгенинден тутуп, айландырады тёгерек. Алай арыйды, бир-бирде атны аякъ тюбюнде къалыргъа окъуна къоркъады, жыгъылып. Алай мында хар ким да алай ишлейди – терлегени барып. Аны юсюне башкъарма Къарыпбай анга жална тёлерге айтханды. Анда ишлеп, ие болгъан ахчасына  Абидин къобуз алыргъа сюеди. Аннягъа билдирмей а жарарыкъ тюйюлдю. Абидин, бюлдюргю эте, аны сагъыннганда, Апуу жукъ да айталмады. Кёп эди жамар жери, алай…

Жашау тюзеле башласа да, сюргюнде окъуна умуту юзюлюуню ачылыгъын ангыламагъан ана къайда?! Аллахха шукур, Ариуба да жерин тапханды, жашчыкъ ёсдюреди. Рамазан эсине тюшсе, Апуу, бар кёрген жарсыуун тунчукъдуруп, жангыдан шукур этеди уллу Аллахха, жаратхан жанларын сынаса да, аны алагъа жан аурута да билгенине.

Абидин сакълап тургъан кюн да жетди. Къарыпбай кеси хуржунундан чыгъарып, жашчыкъны жалнасына тюмен къошханда, ол бютюнда бек къууанды. Сора колхоз башкъарма аны Фрунзеге жумуш бла баргъан колхоз машинагъа олтуртуп, жол нёгерлерине аманат этди.

Жюк ташыгъан машинаны башында къыйырсыз-чексиз тюзлени жел этдирип оза, не бек кёп барсала да, тургъан жерлеринден алгъа тепмеген, жууукъ болмагъан таулагъа къарай, сериуюн аязгъа эришип, аланы ызларындан чапхан чёплеге, анда-мында шарх-шарх гюллеге къол булгъай,  жырлай эди энди жете келген таулу жаш узакъ Къыргъыз жеринде таулу, къыргъыз жырланы. Аяз а алай хыйлачы эди, сакълап туруп, аны хар сёзюн, жарыкъ ёнюню хар макъам бурушун къанатларына алып, къачырып, элтип бара эди ол, не бек барсанг да, жууукъ болалмагъан, дайым узакъда тургъан тау ёрлеге.

Фрунзе шахардан къайтып, Абидин арбазгъа къобузун согъа киргенде, анасы Апуу, тылы жугъу къолларын жууаргъа унутуп, эшик юсюнде сюелип къалды. Къобуз тауушну эшитип, къоншула да жыйылдыла. Бек сейири уа – Абидинни бармакълары къобуз тюекледе къалай алышыннганларын кёргенле ол къобуз согъа алай терк юйреннгенине ийнаналмай эдиле.

Ол кюнден башлап узакъ Къыргъызда Сынташ элге къобузчу къошулду. Къачан эсе да, ёмюрге ушагъан узун уруш баргъан замандан алгъа болуучу жарыкълыкъны бир кесекчиги къайтды мудахлыкъ басып тургъан къыргъыз, таулу арбазлагъа.  

Жашчыкъ энтта да кёп жыр айтыр, Ата журтуна да къайтыр, эки бийик билим алыр. Москвада окъуп, сахнагъа чыгъар, Бакуда окъуп, музыка жазар. Жыр а дайым биргесине болур – халкъ жырла къатланырла, ол макъам салгъан назмула жыр болуп айтылырла, таулула кеси жерлеринде Къайсынны «Ленинни юсюнден таулу поэмасына» кёре жазылгъан биринчи малкъар кантатаны, «Ата журтда» симфония поэманы, «Кьабарты-Малкъар» увертюраны эшитирле, Зумакъулланы Танзиляны либреттосуна кёре «Бахсан баллада» балетге къарарла. Аны СССР-ни композиторла союзуна алырла, «Къабарты-Малкъарны искусстволарыны сыйлы къуллукъчусу» деген атха тийишли кёрюрле.  Кёп жылланы шуёху Улбашланы  Азнор сёзлери, макъамы да Абидинни болгъан  «Жангы умутланы» жырын айтып турур…

Айтчы, жырны сюйгенни ким тыяллыкъды?! Жаланда жашау жолуну юзюлгени. Къыркъ алты жылында алышханды композитор дуниясын. Алай а: «Жыры барны жолу бар», – дей эдиле да?!» – деп, унамайдыла аны ангыларгъа эсим, жюрегим да.