Диабетден къыйналгъан ашын, жашау формасын да тюрлендирирге керекди

Шёндюгю дунияда кенг жайылгъан, къыйын аурууладан бири  диабетди. Ол жыл сайын мингле бла адамланы жашауларын юзеди.   Бу аурууу болгъаннга жашау этиу бек къыйын болады: анга  поликлиникагъа терк-терк барыргъа, тёгерегинде адамланы жазыкъсыныуларын кёп эшитирге тюшеди. Алай барысындан да осалы уа - диабетиклени иги да асламысы, кеслеринде бу ауруу болгъанын сезмей,  заманны  оздургъанларыды. Биз аны  юсюнден профессор, медицина илмуланы доктору, Естествознанияны россей академиясыны келечиси, эндокринолог Ахкёбекланы Нелли бла ушакъ этгенбиз.  

- Адам аурургъа боллугъун неда ауруп башлагъанын алгъаракъ билирге онг бармыды? 

- Аз да ишекли болгъанлай, адам кеси жюрюген поликлиникагъа барып, участка врачына къаратыргъа, аны бла тынгылы ушакъ этерге, саулугъуну, не зат къыйнагъаныны юсюнден толу хапар билдирирге керекди. Сахарный диабетден аурургъа ишеклик бар эсе, врачны кёргюзтюую бла ол мычымай анализле берирге тийишлиди. Къанында бал туз мардадан иги да кётюрюлюп, кёп болгъанын тохташдыргъан къыйын тюйюлдю.Анга кёре багъыу да башланады. 
Диабет тюзюнлей бал туз бла байламлыды. Ол бек алгъа адамны чархында углеводланы бла сууну алышыныулары бузулуп, ары тюшген затланы – веществоланы алышыныулары бла байламлы чыкъгъан аурууду.

Аны чыгъыуу аш-азыкъ бла бирге тюшген углеводланы адамны чархыны клеткалары иги сингдиралмагъанлары, ол а ашхын тюбюнде безни ишлеую бузулгъаны,
башхача айтханда, ол без инсулинни кереклиси чакълы бир чыгъаралмагъаны бла
байламлыды.

Тап болумлада аш-азыкъ углеводла (бал туз, ётмек, крупала, тахта кёгетле) адамны чегисинде бал тузну бек тынч формасына айланадыла - аны чархына керекли ашарыкъланы бек магъаналы тюрлюлеринден бирине саналгъан глюкозагъа. Сахарный диабетде уа организмни клеткалары глюкозаны иги сингдиралмагъанлары себепли ол къанда бек кёп жыйылады, андан а бюйрекле сийдик бла адамны чархындан чыгъарадыла. Инсулинни жетишмегени уа сууну алышыныууну бузулуууна келтиреди, аны хатасындан шаугютле, (ткани) сууну тыялмай, къургъакъсыйдыла, шаугютлеге сингмеген сууну бюйрекле мардасыз кёп чыгъарадыла.

- Бу ауруу ата-бабадан сабийге ётерге болады деген кертимиди?

- Кертиди,адамларындан бир ненчасы бу ауруудан къыйналгъан юйюрле да тюбейдиле. Башха сылтаула уа адамны жашаууну бла ишини тапсыз болумлары, нервала эм психика жаны бла уллу къыйынлыкъ, аш-азыкъны артыкъ ашау (жутлукъ этип, тохтамай ашап туруу, татлы затланы кёп ашау, дагъыда башхалары) бла да байламлыдыла. 

- Диабет битеу саусузлада да бирчамыды? 

-Сахарный диабетни кёп тюрлюлери болады. Аны биринчи тюрлюсю сабийледе бла жаш адамлада чыгъады: аш орунну тюбюнде без инсулинни гормонун чыгъармай тохтайды. Ол болмаса уа, клеткала глюкозаны -жашауну баш отлугъун хайырланалмайдыла. Диабетни бу тюрлюсю къалай, нек чыкъгъаны алыкъа белгисизди. Экинчи тюрлюсю  жыл санлары уллайгъан адамлада чыгъады,  арт кезиуледе андан къыйналгъанла   кёбейип барадыла. Аурууну бу тюрлюсюнден ауругъанланы аш орунларыны тюплеринде безлери да тюз ишлейдиле, инсулинлери да жетишеди, алай саусузланы чархларында клеткала, нек эсе да, аны «кёрмегенча этип» къоядыла. Ол инсулин адамны бауурунда   къыстырыкъгъа жыйылмайды, къанында уа асыры кёп болады. Ол тюрлю болум тап халгъа терк келтирилмесе уа, саулукъ  терк оюлады, къыйын ауруула чыгъып башлайдыла. Адамны эртте ёлтюрген аурууланы санында диабет ючюнчю жердеди: жюрек - къан тамырла бла байламлы аурууладан бла ракдан сора турады.

«Сабий» диабет кесин терк окъуна билдиреди: сабийни халы бек аман болуп, врачладан болушлукъ излетмей къоймайды. «Абадан» диабет а кесин кёп заманны ичинде сездирмей турады. 

Кеслеринде бу аурууну абаданла, асламысында, сунмай тургъанлай табып къоядыла - не больницада жатхан кезиулеринде, анализ бергенде, не башха аурууларына къаратыр ючюн, поликлиникагъа баргъанда. Бу тюрлю затха уа адамла тийишлисича магъана берирге керекдиле: ауруу не къадар эртте табылса, аны багъаргъа, артда кёргюзтюрюк къыйынлыкъларына жолукъмазгъа аллай бир тынч боллукъду.

- Адам ауругъанына ишекли болурча аны чархында бек биринчи тюрлениуле къалай башланадыла?

- Аурууну бек биринчи белгилеринден бири – тохтамай суу ичерге излеп турууду, таулула айтыучуларыча, желмауузча, ашдан тоя билмеудю, диабетден ауруп башлагъан саусузну чархындан бал тузу болгъан сийдикни кёп чыгъыууду. Бирде ач болууну сезмеклик алай уллуду, саусузла кече, кюн да тохтамай ашап турадыла. Лаборатория тинтиуде бирде саусузну сийдигинде бал туз 5-ден 10 процентге дери болады  (мардагъа кёре сийдикде бал туз болмайды), аны къанында да ол кёбейеди.

Сахарный диабетде, бу айтылгъан затладан сора да, аурууну башха тюрлю белгилери да эсленедиле: адамны санлары тутмайдыла, къарыусузгъа айланадыла, азып, арыкъ болады (бирде уа кёбюп семирген окъуна этеди), териси, бегирекда половой органларыны тийреси бла тюзюнлей келген чегиси кичитип къыйнайдыла, битеу да этини териси аурургъа да боллукъду (фурункулёз, экзема). Ёпкелени туберкулёздан ауруулары кёп кезиуледе бу жаны бла халны бютюн да осалгъа айландырадыла.

Диабет сахарный атеросклерозну айныууна себеплик этеди.

- Диабетиклени чархларында дагъыда къаллай тюрлениуле боладыла?

- Аланы чархларында углеводну бла сууну алышыныуларында тюрлениуледен сора да, белокну бла жауну (жир) алышыныуларында бузулууну белгилери да боладыла. Организмде белокланы бла жауланы (жирлени) сингдириу тюз бармай тохтаргъа боллукъду. Ол заманда жаула, ахырына дери эрип, ууалып кетмей, чархына алай сингедиле, ортада тюшген продуктланы алышыныуларында уа организмге уулу затланы (ацетон, дагъыда башхалары) ётедиле эмда ала диабет кома деген затны чыгъыууну, башхача айтханда, организмн кеси-кесин ууландырыууну сылтауу болургъа боллукъдула. Сахарный диабетде диабет кома аурууну бек къоркъуулугъа айланыууду, ол кезиуде саусузну халы бек къарыусузгъа кетеди, кёзлери алас-булас кёрюп башлайдыла, андан сора эсин ташлайды, солууун теренден алады, ауузундан алма ийисге ушаш ацетон ийис ургъанча болады. 

-Аурууну оздурмаз ючюн, не затха эс бурургъа тийишлиди, не белгиле сагъайтыргъа керекдиле?

-Суусаплыкъ къыйнагъанлай, ауузугъуз къургъакъ болуп турса,кезиуден-кезиуге тер басып, санларыгъызны къарыусузлукъ ийлесе, ашха ачылсагъыз, биле-биле семирсегиз неда арыкъ бола башласагъыз, къылыгъыгъыз бузулса, тёзюмсюз, терк ачыуланыучу болсагъыз – врачха барыргъа керекди. Не сейир, адамла кеслерини халларына эс бурмайдыла. Башында айтылгъан шартладан бирлерин  сезгенлей, къаныгъызда бал туз къаллай бир болгъанын билир ючюн анализ этдирирге керекди. Ач къарангылай алыннган къаныгъызда глюкоза къаллай бир болгъанын тёрели глюкометрни болушлугъу бла да билирге боллукъду, алай бла уа саулугъугъузгъа къоркъуу тюшгенин бла тюшмегенин тохташдырыргъа онг табылады. Алай къанда бал туз бир кезиучюкде кёбейирге да боллукъду, сёз ючюн,  аш-азыкъ, ичги да кёп болгъан хант къанганы артында иги кесек заманны олтургъандан  неда къаныгъызны бек бузгъан бир осал ишге жолукъгъандан сора.

Керти болум къаллай болгъанын тюз тохташдырыр ючюн,  глюкированный гемоглобинни тынгылы анализин этерге керекди, бу арт эки - юч айны ичинде сизни къаныгъызда бал туз къаллай бир болгъаны алай бла тохташдырыллыкъды. Ол мардадан (бир литрде алты ммольдан) артыкъ эсе, сизде диабетни экинчи тюрлюсю (типи) барды. Алай эсе уа, энди хар зат да кесигизни жашау халыгъызгъа кёре боллукъду - аны иги да тюрлендирмей жарарыкъ тюйюлдю. Сизден врачла бек алгъа ашарыкъланы айыртлап хайырланыуну излерикдиле: ауур, кючлю ашарыкъланы ашаргъа жарарыкъ тюйюлдю эм не къадар кёп къымылдаргъа керек боллукъду.

Къанда глюкозаны мардасын диета, жюрюу, женгил ишлени этиу бла тап халгъа келтиралмай эсегиз, врач сизге бал тузну азайтыучу дарманланы берликди, ала да болушмасала уа, инсулинден уколла этдирирге тюшерикди. 

- Диабетден ауругъан адамгъа ишлеп турургъа уа жараймыды?

- Ауруу хар кимде да бирча болуп къалмайды. Саусуз не къадар жаш эсе, ауруу да аллай бир къыйын болады. Диабетикни ишге жарарыгъы бла жарамазлыгъы багъыу тюз бардырылгъаны бла къаты байламлыды. Сахарный диабетден ауругъан саусузгъа багъыу специалистни-врачны дайым башчылыгъында бардырылыргъа керекди. Диета бек уллу магъананы тутады, алай аны тюз тохташдырыр ючюн, врач хар жолдан да саусузну чархында веществоланы алышыныуларында болгъан бузукълукъланы энчиликлерин билирге керекди. Диетадан хайыр чыкъмай эсе, сахарный диабетге багъыуну магъаналы амалы саусузну чархына инсулин кийириудю.

Диабетикге багъыуда  урунууну бла солууну режими, тынгылы жукълау, физкультура бла кюрешиу бек магъаналыдыла. Юй жашауну бла урунууну тап болумларында,
диабетикни тийишлисича тюз багъылыуунда ол кесини иш кёллюлюгюн, урунургъа къолундан да келлигин толу сакълаяллыкъды. 

-Бал тузну къанда къаллай бир болгъанын къаты контрольда тутаргъа  керекмиди?

-Къанда бал туз мардасындан артыкъ болса, бек алгъа ууакъ къан тамырчыкъла (капиллярла) къыйналадыла. Къан этге сингмейди, этни клеткалары тунчугъуп къаладыла. Диабет -2 аурууну бек осал ишлери адамны чархыны аллай жерлеринде башланадыла. Жюрекде къан жетишимли болмаса, инфарктдан аурургъа уллу къоркъуу чыгъады. Мыйыгъа къан аз барса уа, инсульт башланып къалыргъа къоркъуулуду. Бюйрекле ауруп къалыргъа (нефропатия), кёзле да къыяулу  неда арталлыда кёрмей окъуна къалыргъа да къоркъуу чыгъады  клеткалада къанны азлыгъындан. Аякълада-бутлада къан тамырлада къан жюрюмесе уа, трофика жарала, аланы ызларындан а гангрена ауруу да чыгъадыла, алай бла уа, жарсыугъа, саусузну аягъын, бутун окъуна кесип кетерирге тюшеди. Алай диабетик, кесин къолгъа алса, саулугъун сакъларгъа бек сюйсе, аллай палахладан къутулургъа боллукъду.

-  Ахшы халда турууну жашырынлыкъларыны юслеринден айтсагъыз эди.

- Ала алай къыйын затла тюйюлдюле: ашарыкъланы кючлюлюклерине кёре марданы сакъларгъа, кючню-къарыуну излеген ишлени (чабыу, терк-терк атлап жюрюу, энчи упражненияла) кюн сайын этип турургъа керекди. Аны бла бирге диабетден ауругъан саусуз адамланы араларында - жарсыуларын унутурча болумлада - не къадар кёп турса, саулугъуна аллай бир игиди.

Ишге эрттенликде эм андан артха ингирликде жаяу алгъа акъырын-акъырын, артда уа терк-терк атлап жюрюу  саулукъгъа игиди. Бек башы уа: кеси аллына саусуз кесин багъаргъа кюрешмей, жаланда врач айтханны этерге керекди.