ХАР КИМНИ – КЕСИ САНАУУ, ТЁРЕСИ

Жангы жылны байрамы бек эрттегили къууанч кюнледен бириди. Аны алайлыгъына археологла Египет пирамидалада тапхан жазыула шагъатлыкъ этедиле. Анда бир къошунну юсюнде «Жангы жылны башланнганы» деп деп бек эрттеледе этилген жазыу барды.  

Жангы жыл бизге да, базни кибик бир-бир къыраллагъа да (Япония, Австралия, Финляндия, Болгария д.б.)  31 декабрьни кечесинде келе эсе, Къытайгъа ол 17 январьны бла 19 февральны арасында жангы ай чыкъгъан кюнлени биринде келеди. Вьетнамгъа да  21 январьны бла 19 февральны арасында. Ол кюн, бу кюн деб а, байрамгъа аталгъан белгили кюн жокъду. Ол къууанчны белгилеген кюн жылдан-жылгъа кёчюп, тюрленип барады.

Иранда, башха муслийман къыраллада да Жангы жылгъа 21 мартда тюбейдиле – жаз бла къыш айырылгъан кезиуде.

Индонезиягъа Жангы жыл октябрь айда келеди. Бирмада – 1  апрельде. Исландияда уа – декабрь айны 1-ден 24-сюне дери.

Египетде бу байрамны сентябрьни ахырында белгилейдиле. Римде уа, Италияда,  – мартны аллында. Греклиле Жангы жылны байрамында лотерей билетле аладыла. 1 январьда уа ала 10 миллион евро тенгли бир ахча ойнайдыла. Сора, ичине капек салып, гыржын биширедиле. Аны кесип, биринчи кесегин Аллахха, экинчи кесегин – факъырагъа, ючюнчюсюн юйге атайдыла, къалгъанын а кеслери ашайдыла. Капек кимге тюшсе да, ол келген жылда муратларына жетерикди!

Россейде Жангы жылны байрамын 1 мартда этгендиле алгъада, табийгъат ол заманлада  жангырады деп. Артда 1 сентябрьге кёчюргендиле –  тирлик жетген кезиуге. 1700 жылдан бери уа, I-чи Пётр патчахны бегими бла, 31 декабрьни кечесинде бардырып башлагъандыла.

Ол ёмюрледе, анга атап, къошунлада балли терекле ёсдюргендиле. Не сейири, ала тамам ол кюнде чагъарча санау этгендиле. Сора аны тёгерегинде жау чыракъла жандыргъандыла. Балли терек къызгъылдым чагъып, ариу ийис эте, тёгерегинде да – жау чыракъла, бек ариу болгъанды байрам.

Артда уа, эки-юч минг жыл мындан алгъа, назы терекле жасап башлагъандыла. Адамла ол терекни кючю болгъанына ийнаннгандыла. Аны жасасала, тейриле къууанырла дегендиле. Назы къыш, жаз да жашиллей тургъаны себепли, аны жашауну таркъаймазлыкъ. не заманда да жашнап тургъан  белгисине санап, тейриледен саулукъ, берекет тилей, назы тереклеге алмала, гаккыла, къозла такъгъандыла.

Ол тёре Франциядан келгенди. Анда Эльзас атлы шахарда Рождество деген христиан байрамда назы тереклени 1605 жылда окъуна жасап болгъандыла. Бизде уа, Россейде, 1852 жылдан башлап омакълайдыла аны. Назы терекле бек биринчи къолайлары болгъан адамланы юйлеринде салыннгандыла.

Германияда, бир жыл алмала битмей къалгъанда, аланы орунларына немецлиле назы тереклени башха тюрлю илляула бла жасагъандыла. Ол зат кёзге асыры ариу кёрюннгенден, артда тёреге айланып къалгъанды.

Индияны шимал жанында бу кюннге адамла назы угъай, кеслерин жасайдыла. Юслерине-башларына тюрлю-тюрлю гюлле тагъадыла, тепсейдиле, ойнайдыла, боялгъан ун чачадыла.
Японияда, жин зараны жетмесин деп, Жангы жылгъа 2-3 кюн къалып, юйлерин жасайдыла, юйге кирген эшик башына назы бутакъчыкъла, салам къысымчыкъла тагъадыла. Ала аланы аман кючледен сакълайды, сора дагъыда насып келтиреди деп ийнанадыла японлула. Юйде уа бетлери боялмагъан гинжиле саладыла. Аланы бетлерин кезиу-кезиу бояйдыла. Ким кёз этеди, ким къаш, ким аууз… ол ишни юсюнде хар бири  ичинден тилеклерин айтады.

Сагъат 12 болса уа, ала бирча кюлюп башлайдыла. Келген жыл муратлары толур ючюн, алай жарыкъ болургъа керекди деп.

Анда таматалада бир бирге саугъа берген адет жокъду, сабийлеге татлы зат алыргъа ахчачыкъ бередиле. Аны да къызыл костюм бла къызыл бёрк кийген къарт кишичик келтиреди. Аны атына Санта Крос неда Санта-Санта дейдиле.

Къытайда уа ол кече дунияны чыракъ жарыкъгъа алдырадыла, хлопушкала, питардала атдырадыла. Таурухлада айтылгъаннга кёре, Жангы жылны аллында андан-мындан къысталгъан жинле, къара кючле кеслерине ышыкъ излеп айланадыла. Тапсала уа, алайда орналып, жылны кёзюне адамлагъа хата этип турадыла. Аланы, юркютюп, босагъангдан артха айландырыргъа сюе эсенг, Жангы жылны аллында дауур-дууур этерге керекди деп ийнаннгандыла эрттеги къытайлыла. Алгъын, шёндюча, атдырыучу затла болмагъанда, адамла, къолларына не тюшсе да, аны бла дауур этип болгъандыла.

Вьетнамда  хар бир юйню, юйюрню да кесини Аллахы барды дейдиле. Жангы жыл келген кече ол, кёкге учуп кетип, андагъылагъа бу озгъан жылда аланы юйюрлери къалай жашагъанларыны юсюнден хапар айтады. Аллах чабакъгъа минип, аны юсюнде жюзюп айланады деген таурух жюрюйдю да, ма ол себепден вьетнамлыла, Аллахны ыразы этер ючюн, бу байрамда сау чабакъланы сатып алып, суугъа бошлайдыла. Жангы жылда юйге биринчи кирген къонакъ алада энчиди – ол насып келтиреди деп ийнанадыла вьетнамлыла.

Венгрияда уа, юйге биринчи эр киши кирсе, ол игиди дейдиле.  Венгрлиле, жангы жылда саулукълу эм бай болур ючюн, эрттенликде къол-бет жуугъанда, сапын орунуна къолларына темир ахчала ышыйдыла.

Австралияда бек къызыуду.  1 январьда, байрам кюн, алада 25-30 грудус къызыулукъ барды. Ол себепден аланы Къар аппаларыны бла Къар къызчыкъларыны тонлары артал да жокъду. Назыла экинчи кюн окъуна саргъалып къаладыла. Аны ючюн ала бу байрамда жалгъан назыланы жасайдыла. Аланы октябрьни ортасында окъуна салып башлайдыла. Жангы жылны кечесинде уа тюкенчиле, автобус, троллейбуз жюрютгенле, банкда ишлегенле окъуна узун къалпакъла киедиле, мюйюзле тагъадыла.

Байрамны ала суу жагъада белгилейдиле фейерверкле эм музыка бла.  Бир бирлерине саугъагъа уа къошунлада ёсдюрюлген мирта терекчикле бередиле. Тамам ол заманнга ала уллу къызыл гюлле этедиле.

Индонезияда жангы жылны байрамын  муслийманла ай жыл санау бла мухаррам айны биринчи кюнюнде белгилейдиле. Индуизмни жюрютгенле уа ол кюн шош боладыла – кёп сёлешмейдиле, от жакъмайдыла, тогкну хайырланмайдыла, машинагъа олтурмайдыла, ол кюн самолётла окъуна учмайдыла анда! Алай бла ала бу огъурлу кюнде заранлы кючлени алдайдыла – ала, айрыкамда киши жашамайды деп, мындан узакъ кетерча.

Экинчи кюн а алада не да тюрленеди.  Ала аламат тёрелерин бардырадыла – къоншулагъа, жууукълагъа къонакъгъа жюрюйдюле, озгъан жылда бир бирлерини жанларына тийгенлери ючюн, кечгинлик тилеп, Жангы жылгъа таза жюрек бла, таза ниет бла тюбейдиле.

Тайваньда Жангы жылгъа назыла салгъан тёре бусагъатда жаратылгъанды.  Европадан юлгю алып, бир къауумла бу байрамны биздеча белгилейдиле. Жангы жылны келгенин мында ай календарь бла санайдыла. Ол себепден ол жыл сайын бир кюннге, бир айгъа тюшмейди. Байрамны 15 кюнню ичинде белгилейдиле. Юйден эски затланы кетерип, жангыла салып, эшик-терезе бояйдыла. Къызыл кийимле киедиле. Назы тереклени орунуна апельсин неда мандарин терекле саладыла. Юйню къатхан кёгетле бла жасайдыла. Сёз ючюн, къатхан хууан саулукъну белгисиди, харбуз урлукъ  – насыпны, кокос – бирликни…

Къызыл конвертлеге салып, бир бирге ахча саугъа этедиле. Жангы жылны кечесинде сабийлени жукълатмазгъа кюрешедиле. Ала къаллай бир жукъламай турсала, аланы ата-аналары аллай бир кёп жашарыкъдыла деген ырыс жюрюйдю. Артда уа, эшикге чыгъадыла да, фейерверкле этедиле, аны бла жин заранны «къачырадыла».

Гвинея-Бисауда Жангы жылгъа Европадача тюбейдиле.  Алай анда Буз аппаны юсюнден кёпле билмейдиле. Назы уа хар юйде да болады.

Бирмада да Жангы жылны байрамы бек къызыу кюнлеге тюшеди. Сау ыйыкъны ичинде бирмачыла бир бирлерин, суу къуюп, суу чачып, жибитип ойнайдыла. Байрамны атына уа тинжан дейдиле.

Иранда жашагъан муслийманла алгъаракъдан окъуна не будай, не арпа урлукъ себедиле да, ол ёсюп башлайды. Жангы жылны байрамына, жаз башына, иги бийик болса, жыл берекетли боллукъду деп ийнанадыла ала.

Израильде бу байрам сыйлы заманнга саналады. Адамла ол кюн озгъан жылда этген аман ишлери ючюн тобагъа къайтадыла, келген жылда жаланда иги ишле этерге сёз бередиле. Сабийлеге жангы кийимле кийдиредиле.

Югославияда Жангы жылны кечесинде таш салыргъа бек сюедиле. Сёз ючюн, стол юсюне он тюрлю зат саладыла, аланы хар бири бир белгини кёргюзтеди: назы бутакъчыкъ – насып, гинжи –тууарыкъ сабий, жюзюк – той, ахча – байлыкъ,  кюзгю – ариулукъ, бёрк – ишинде кётюрюлюу, китап – окъуулу болуу, чурукъ – жолоучулукъ д.а.к. Бу затланы башларын жабадыла да, жабыу тюбюне къолун сугъуп, ким нени чыгъарса да, Жангы жылда ол затда насыбы тутарыгъына ийнанадыла.

Болгарияда хар юйде ичинде гитче затчыкъла букъдурулгъан татлы гыржын биширедиле.  Туурамында капек тюшген келген жылда бай боллукъду, гюл чапыракъ тюшген а сюйгенине тюберикди, жюзюк тюшген эрге барлыкъды, къатын аллыкъды деп, болгарлыла ол затлагъа ийнанадыла.

Италияда Жангы жыл келген кече эски затланы терезе бла эшикге атадыла: шинтикледен башлап, кийимлеге дери. Къаллай бир кёп атсанг, келген жылда аллай бир ырысхы келликди деп, анга ийнанадыла.

Испанияда Жангы жылны байрамы кеси да жангыды. Анга 1 январьда тюбейдиле. Испанлыла Буз аппагъа Папа Ноель дейдиле. Къар къыз а мында жокъду. Энчилиги уа олду: сагъат 12-ге жууукълаша сагъат уруп башласа, хар ургъаны сайын 1 жюзюм бюртюк къабаргъа керекди. Хар бир жюзюм бюртюк жылда бир айны белгисиди.  Саугъаланы уа бир бирге 6 январьда бередиле.

Португалияда бла Норвегияда Жангы жылны байрамы артыкъ уллу байрамгъа саналмайды.  Кече ортасында фейерверкле этедиле, ариу аш къанга къурайдыла ансы.
 
Бельгияда бла Нидерландияда адам Жангы жылны биринчи кюнюнде кесин къалай жюрюте эсе да, келген жылы алай кетеригине ийнанадыла. Анга кёре, жылны биринчи кюнюнде омакъ кийинедиле, ариу ашайдыла, бир бирден ёнкюч алмайдыла.

Британияда алгъа эски жылны ашыра, эшик ачадыла, тюз да 12 болгъанлай а, жабып,  жангыдан ачадыла, Жангы жылны кийире.

Шотландияда  Жангы жылны кечесинде адамла, бир бирлерин алгъышлай, юйден юйге жюрюйдюле. Келген биргесине гыржын кесек, стакан бла чагъыр, сора кёмюр ташчыкъ келтиреди – юйде жыл узуну ашарыкъ-ичерик эм жылыу болуп турсунла деп.
Данияда уа Жангы жыл жаш адамланы байрамларына саналады. Бир бирге эришип,  хар ким фейерверкле этеди. Анда ол байлыкъны белгисиди.

Брабант эм Запад Фландрия къыраллада байрамгъа жыйыллыкъла 16 сурат ишлейдиле.  Алада патчах бла юй бийчеси, аланы жумушчулары, келечилери, эфендилери, жырчылары, тепсеучюлери, аш этиучюлери эм башха керекли адамла суратланып боладыла. Хар ким бетин кёрмей, ол суратладан бирин тартып алады. Кимге не сурат тюшсе, байрамда ол аны къуллугъун толтурады.

Америкада Жангы жылны байрамы бек ариу ётеди. Бир ай алгъа окъуна американлыла, бир бирге эришип, ким ариу этсе да деп, юйлерин, ишлеген жерлерин, тюкенлени, орамланы жасайдыла. Эшикге чыкъсанг, жомакъгъа тюшгенча боласа. Бир юйню аллында – чанагъа жегилген кийикле, чанада уа – Санта Клаус. Бирси юйню аллында – акъ айыула бла къар аппа… Ай жарыгъында ала саулача кёрюнедиле. 12 сагъат болгъанлай, Жангы жылгъа тюбей, мингле бла адамла машиналарын къычыртадыла. Андан сора уа тёрели къудору ашларын ашайдыла, ол не ишде да онг береди, насып келтиреди деп ийнанадыла.

Къазахстанда Жангы жылны байрамын эки кере этедиле. Биринчи 22-чи мартда – жаз бла къыш тюбеген кюнде, экинчи кере уа 31 декабрьни кечесинде. Буз Аппагъа ала Аяз Ата деп дейдиле. Жангы жылгъа жангы кийимле кийип, бир бирге саугъала этип тюбейдиле. Саугъаланы назы тюбюне саладыла.

Узбекистанда да алайды. Буз аппагъа ала Корбобо дейдиле.

Азербайджанда буз аппагъа Шахта баба, Къар къызчыкъгъа Гар гызы дейдиле. 

Тюркде Жангы жылгъа тюбеген адет жокъ эди.  Алай анда асыры кёп тыш къыраллы адам болгъандан,  энди бу байрамны кёпле сюйюп этедиле.
«Хар элни – кеси къой союуу», – дегенча, хар къырал кесича тюбейди Жангы жылгъа. Анга къалай тюбесенг, жылны алай ашыраса дейдиле да, байрамыгъыз жарыкъ болсун! Бир бирге ариу алгъышланы игилерин айтыгъыз, ол заманда ала толмай къалмазла!