Туз тёгюлсе, ол сёзгеди

 

Ырыслагъа ийнанмагъан хазна адам болмаз. Ала тёлюден тёлюге ёте барадыла. Къайдан чыкъгъандыла ала эмда аланы магъаналары керти да алай уллумуду. Халкъда эм жайылгъан ырыслагъа ангылатыуланы тарыхчы Бёзюланы Алим бергенди.

 

Аны айтханына кёре, ырысла эрттегили тейрилеге ийнаныуну ызыдыла. Буруннгу заманлада адамла табийгъатны кючюнден къоркъуп, аны аллында онгсуз болгъанларын сезгенлеринде жаратылгъандыла биринчи ырысла. Сёз ючюн, кёлледе неда суу жыйылгъан башха жерде эрттегили адам, суугъа къарап, кесин кёрсе, алайдан олсагъат кетерге ашыкъгъанды. Нек дегенде алгъыннгыла сууда кёргенлерин кеслерини эгизлерине неда мёлеклерине санагъандыла. Артда, кюзгюле чыкъгъандан сора, бюгюнлюкде да жюрюген ырыс туугъанды – кюзгюню сындырыргъа жарамагъаны, алай аны магъанасын а асламысы билмейдиле. Ол заманны инсанлары бу болумну эгизин ёлтюргеннге неда мёлегин тас этгеннге санагъандыла.

 

Дагъыда бири – къара киштикни адамны жолун кесгени. Кёплени ол жарсытады, хата сакълатады. Аллай адам тёгерек айланып, башха жол бла ётерикди неда биреу ётгюнчю сакълап турлукъду.  Аллай ийнаныуладан узакъ болгъан адамгъа бу болум сейир эм кюлкюлю кёрюнеди. Нек дегенде киштикле хатасыз юй жыныуарладыла, ала жолну итлеча, баппушлача, къойлача, маллача ётедиле.

 

Алай ырыслы адам а къайгъыгъа къалады. Киштик ётгенден сора, аягъын аурутса неда бир затын тас этсе, юй жаныуарны мистикалы къарыууна бютюн бек ийнанып къалады. Алай киштикни терслиги жокъду. Ол адамны кесини эссизлиги ючюн болады.

Туз тёгюлсе – ол сёзгеди, деп ийнанадыла кёпле. Аны тарыхы кюнчыгъышны къыралларындан башланады. Жаш адамла юйюр къурагъанларында, неда сатыу-алыу келишим этгенле бир табакъдан къашыкъ тенгли туз ашаргъа керек болгъандыла. Аланы бузаргъа сюйселе уа, тузну жерге тёкгендиле. Ма алай бла бизге ол адет ырыс болуп жетгенди. 

 

Къангагъа къол бла уруу – мыстысыз, хайырсыз ийнаныу. Аны тарыхы тейриле бла байламлыды. Ол заманны адамлары терекледе халал тейриле жашайдыла деп ийнаннгандыла. Аны себепли ауруусала, хатагъа тюшселе, ачлыкъ сынасала, барып, терекни къоллары бла сылап, тилек этгендиле. Христиан дин келгенден сора уа, ол ырысха, башны сол жанына буруп, «тьфу-тьфу-тьфу» деген зат да киргенди. Белгилисича, диннге кёре, адамны онг инбашында мёлек, сол инбашында уа шайтан олтурадыла. Юч кере тюкюрюу шайтаны къыстаргъа деп кийирилгенди. Жарсыугъа, бюгюнлюкде бек кёп адам бир затха къууанса, башында айтылгъан затланы этип тебирейдиле. 

 

Ырысладан эм кенг жайылгъаны – тарихлени кючлерине ийнаныу. Ол буруннгулу заманда Гитче Азияда жаратылгъанды, ызы бла эрттегили грекле хайырланнгандыла аны. Европаны бла Россейни да байлагъандыла. «Тарих – дунияны патчахыды», - деп оюмлаучу эди белгили математик Пифагор. Ол, аны бла бир тилли болгъан инсанла да, тарихлени кючлерине чексиз ийнаннгандыла. Аланы жазыуларына кёре, хар бир затны бу дунияда кесини тарихи барды. Сёз ючюн, «эки» сюймекликни эмда кючлю юйюрню белгисиди.

 

Барындан да бек «жетини» сыйлы кёргендиле эмда аны насып келтиргеннге санагъандыла. Ол дунияда болгъан затланы санаууду деп ийнаннгандыла. Ол заманда жети планетаны таныгъандыла. Дагъыда дунияда жети сейирлик жер, Жетегейле, Мырытлагъа жулдуз къошумлада жетишер жулдуз.

 

13-ню ырыслыла бир да сюймейдиле. Не зат ючюн айырадыла бу тарихни башхаладан эмда нек къоркъа болурла андан, деген соруула асламдыла. Хар не да бурун заманладан келеди. Анда санаула, бюгюнлюкдеча, онла бла болмай, онекиле бла эдиле. Ол амал сатыу-алыуда, заманны бёлюуде эм хайырлы болгъанды. Сёз ючюн, бир жыл онеки айгъа юлешинеди, бир кюн - эки кере онекиге, бир сагъат - беш кере онекиге. Онюч а белюнмейди. Аны къыйыннга эм хайырсызгъа санагъандыла. Эрттегили чюйютлюледе уа «13» «ёлюм» деген сёзге ушагъаны ючюн къоркъуу жайгъанды.