«Халкъым бла байламлы дуния башында бир жукъ эталгъан эсем, кесими насыплыгъа санайма»

Алим, кесаматчы, бек башы уа, энчи кёз къарамы бла фахмулу жазыучу  Толгъурланы Зейтун... Студент заманымда аны лекцияларына байрамгъача баргъаным  эсимдеди. Ол алай нек эди деп сорсагъыз, аны жууабын женгил табаллыкъма.  Устазымы  уллу жашау сынамы, бийик  билими эмда адабиятха чексиз сюймеклиги болгъаны ючюн. 

2015 жылда мен аны бла ушакъ бардыргъан эдим, аны маданият жаны бла, башха жашау болумланы юслеринден да оюмун билирге излеп.  Ноябрьде Толгъурланы Зейтун туугъанлы 80 жыл толлукъду. Эсгериу дата бла байламлы профессорну ол интервьюда айтхан магъаналы сёзлерин жангыдан эсибизге тюшюрюрге сюйдюк.

- Зейтун Хамитович, миллетни миллетлей къалдыраллыкъ не затды?

- Миллетни миллетча сакълагъан шартла аз тюйюлдюле.  Эм алгъа  адетлерибиз, тёрелерибиз, ана тилибиз, бай адабиятыбыз. Аз санлы халкъны литературасын айнытханла иги кесек болгъанлары сейирсиндиреди, аны бла бирге къууандырады. 

Биз дайым да эшитгенлей турабыз къарачай-малкъар халкъны адабияты революция хорлагъандан сора айнып башлагъанды деген оюмну. Алай эсибизге тюшюрейик, сёз ючюн, Шауайланы Дауут  хажи Кязимден элли жыл алгъа туууп жазып тебирегенин. Аны чыгъармалары бусагъатда экитомлукъ болуп басмаланнгандыла. 

Дантени «Божественная комедиясын» окъумагъан не хазна адам табылсын. Италиячыла анга бюгюн-бюгече да мындан сора жазыучубуз болмай къалса да, литературабыз къурурукъ тюйюлдю, деп ёхтемленедиле.  Аны айта келгеним, бизни Кязим андан къарыусуз поэт тюйюлдю. Шимал Кавказда аныча уста назму тагъа билгенле бек аз болгъандыла. 

Быланы ызындан а Къулийланы Къайсын, Отарланы Керим, Гуртуланы Берт келедиле. Алтмышынчы жыллада уа окъуучу Зумакъулланы Танзиляны, Бабаланы Ибрагимни, Мокъаланы Магометни, Гуртуланы Эльдарны, Гуртуланы Салихни, артдаракъда уа Беппайланы Муталипни, Созайланы Ахматны, Додуланы Аскерни эм бирси поэтлерибизни  фахмулу, ачыкъ сёзлерин эшитеди. Была барысы да, заманларына кёре, энчи кёз къарамлары, жангы поэзия амаллары бла литературабызны айныууна уллу юлюш къошхандыла десем, терс болмаз.

Алай,  жарсыугъа,  бюгюнлюкде жазыучуланы, адабиятны сыйлай билгенле, аны магъанасын ангылагъанла аздан-аз бола барадыла. Аны ючюн а тилибизни, маданиятыбызны тас этерге къоркъуу чыкъмай къалмайды. Ол затла кетселе уа, жер жюзюнде малкъар миллет жашагъаны бла къалгъаны да белгисиз болуп къалыр.

-  Бюгюнлюкде литератураны борчу недеди?

- Литература халкъны, миллетни кюзгюсюдю, аны сагъышы, оюму, умуту, ангыламы. Ол жашаугъа таянады, аны бла хайырланады, алай жазыучу тёгерекде болумну кесини сагъышы бла сюзеди, иги болумланы кёре эсе - махтайды, къужурлукъгъа тюбесе да,  ачыкъ айтады. 

Сёз ючюн, бусагъатда «Вопросы литературы» деген журналда басмаланнган Алексей Варламовну «Лох» деген романын окъуй турама. Ол анда адамланы муратларына аллай бир нек итиннгенлерини, излемлерини, иги  къылыкълары аманнга нек айланнганларыны тамырларын ачыкълайды. Анда жашау чюйреликле кёпдюле, ала этедиле къайсы  романны да роман, повестьни да повесть. 

Шауаланы Хасанны кёп болмай «Огъары Чат» деген чыгъармасы басмаланнганды. Анда автор байла, бийле кёбюсюнде иги ишле этгендиле, журтубузну  къорууларгъа кючлерин аямагъандыла, жерибизге бирсиледен эсе сакъ болгъандыла деген оюмун билдиреди. Ол айтханым, бюгюнлюкде жазыучуланы чыгъармачылыкъларында миллет тамырлагъа къайтыу эсленеди, тёрелерибизге, адетлерибизге, динибизге.  Литератураны борчу бусагъатда, башха заманладача да, окъуучуну халкъны жарсыуларына, къыйынлыкъларына эсин буруудады, ачыкъ диалог бардырыудады.  Бу борчну чыгъармачылыкъ бла кюрешген адам, фахмусу жетип, тийишлисича тамамлаяламыды огъесе угъаймы - ол башха сорууду. 

- Бусагъатда аллай ачыкълыкъны окъуучу уа излей болурму?  Не десек да, капитализм келген дунияда адамланы кёз къарамлары башхаракъ, жорукъладача, тюз да болмагъанларын билебиз. Глобализация деген да адамланы жашауларына кёп тюрлениуле кийирмеймиди?  

- Керти айтаса, жарсыугъа, аллай дуниягъа келгенбиз. Ачыкълыкъ керекмиди деген соруугъа, сагъыш да этмей, хау, бюгюнлюкде бютюнда бегирек, деп айталлыкъма, тин байлыгъыбызны сакълар ючюн керекди. Кесибиз къатлап айтып турмасакъ, ким жарсырыкъды.

Бусагъатда капитализмни бек къылыкъсыз жанын кёребиз, адамла жанларын сатыу – алыугъа, сау  дюгерчиликге атадыла, дунияда башха затла болмагъанча.  Капитализм адет – тёреле адамланы сезимлерине, къылыкъларына къаты сингнген къыраллада иги окъуна болур. Бизде адамлада алыкъа аллай тутхучлукъ жокъду. Литература уа ол затлагъа къарап, терсликге, къужурлукъгъа, алдаугъа къажау сюелирге керекди. Алай, жарсыугъа, жазыучуну  ауазы бюгюнлюкде башха замандан эсе къарыусузду.

Глобализация да, тенгизни толкъунларыча, юсюбюзге уруп, бизни, Айтматов жазгъаныча, манкуртла этеди.  Адамларыбыз орус тилге, культурагъа толусунлай бойсуна тебирегендиле. Мен ол уллу маданиятха къажау тюйюлме, аны магъаналылыгъын, ансыз болалмазлыгъыбызны да ангылайма. Сёз башханы юсюнденди. Миллетин, тилин, адет-тёрелерин унутхан  адамлыгъын сакълаялырмы? Баям, угъай. 

Сёз ючюн, алгъын ара шахарлагъа кетип окъуп къайтханла журтуна, халкъына жараргъа кюрешгендиле. Бусагъатдагъы  ата -анала  сабийлери  узакъда билим ала эсе, ала анда къалып ишлеп турлукъларын сюедиле.  Хау, жашау къыйынды, кърмашмагъан эр болалмайды. Алай тамырына суу бармагъан терек къуруп къалады. Бу жаны бла жарсыулагъа жазыучула бла тенг хар юйюр, хар инсан иш этип эсин бурса тап болур эди барыбызгъа да. 

- Властьха бла интеллигенциягъа не заманда да бир тилде сёлеширге къыйын болгъанды. Бюгюнлюкде уа ол жаны бла иш къалайды?  

-Бусагъатда властьны бла интеллигенцияны байламлыкълары бютюн къарыусузду. Совет власть кетгенли  миллет жазыучуланы, назмучула не бла кюрешгенлерине къыралыбыз хазна эс бурмайды. Алгъын Москвадан атлары айтылгъан адамла келип, не жазгъансыз, не бла кюрешесиз, деп соргъандыла, чыгъармаланы, орус тилге кёчюрюп, басмаларгъа себеплик этип тургъандыла. Ол а жазыучуну ишлерге кёллендиргенди, уллу къыралны жамауатына сейир кёрюнюрюк жангы темаланы излерге талпындыргъанды.

Сёз ючюн, тыш жерлеге келсек, ол  «Къызгъыл кырдыкланы», «Эрирейни» жазгъан жаш бумуду, биз аны таныргъа, кёз къарамларын билирге сюебиз,  деп излегендиле. Бюгюнлюкде окъуучубуз а якутлуланы, татарлыланы, башкъортлуланы, чеченлилени эм бирси миллетлени адабиятларын билемиди? Не хазна. Ол а власть, саясат бла байламлыды.  

Телевидениябызны алсакъ окъуна, къуруда бир затланы юсюнден айтханлай турадыла, спорт бла жараулагъа да бек уллу эс бурадыла.  Ол да керекди, алай аны бла маданиятны тунчукъдурмасала, тап болур эди.  Экранда жаш адамлагъа сейирлерини юсюнден тёрели соруу бла бирге адабиятны сюемисе, къайсы китапланы окъугъанса неда окъургъа излейсе, ана тилинги билир ючюн, не зат этесе дегенчаланы терк-терк  берирге тийишлиди. Ол затлагъа уа,  биринчиден,  таматала эслерин бурургъа керекдиле.

-  Алгъын чыгъармачылыкъ бла кюрешгенле, окъуучулары бла тюбешип, алагъа не зат сейир кёрюннгенин, оюмларын билирге излегендиле. Жазыу иш бардыргъанланы кеслеринден да къала болурму? 

- Угъай, жазыучуладан къалмайды. Алгъын быллай темалагъа тюбешиуле къурайбыз, келигиз, деп чакъыргъан эте эдиле, энди уа ол тёре къалгъанды. Бусагъатда юбилейледе болмаса чыгъармачылыкъны адамына эс бурмайдыла. Хау, байрам кюнледе власть, ишни тири къолгъа алып, халкъны жыяды, кёп ахшы башламчылыкъланы юсюнден да сёлешеди.  Аны былтыр атлары айтылгъан поэтлерибиз Зумакъулланы Танзиляны бла Зубер Тхагазитовну юбилейлери бла байламлы ишледе да кёргенбиз. Ала бийик даражада, тап халда ётгенлери барыбызны да къууандыргъанды. Башха заманда уа?..

Россейде Литератураны жылы ал атламларын этгенли бери миллет газетибиз болмаса, алыкъа киши оюмубузну, жарсыуларыбызны, кёз къарамларыбызны билирге излемегенлерин да букъдурмай айтайым.  Окъуучуланы жанындан бир кесек сейир окъуна эслесек, биз ала бла тюбеширге, хапарлашыргъа угъай демейбиз, бютюнда бек къууанабыз. Жаш адамлагъа былайда бир тилеригим барды – китапланы даражаларын, магъаналарын башха затдан кем кёрмей, окъуп турсунла деп. Окъуулу адам ол азат, эркин инсан болады, миллетини тынгылы келечиси. 

Къулийланы Къайсын алай айтханы эсимдеди: «Жашла, къыркъ жылыгъыз толгъунчу, тохтамай окъуп туругъуз, андан сора заманыгъыз боллукъ тюйюлдю», - деп. Кёп билгенни хар жашау болумгъа кесини энчи акъылы, кёз къарамы болады, аны бла ол бирсиледен айырмалыды. Китап окъугъан адамны къылыгъына айланса, ол заманда жазыучула бардыргъан иш да зырафына кетмез деп айталлыкъма.

- Жазыучу да, бу къыйын заманда окъуучуну кёлю жаратырыкъ темаланы излеп, тинтип, адамланы жюреклерине энчи жол излерге керек тюйюлмюдю?

-  Ол айтханынг да тюздю. Бусагъатда «Минги – Тауну» бетлеринде басмаланып чыгъа тургъан «Хутай» деген трилогиям уллу, кёп сюжет ызлыды. Мен жигитим айланнган, кече къалгъан жерлеге барып, анда бир къауум заман да туруп, къартлагъа соруп, жашы Хасан бла да ушакълашып, бу жаны бла ишими алай башлагъанма. Бу шартла барысы да, жюрегимден ётюп,  романда жерлерин тапхандыла. 

Хутай малкъар халкъдан чыкъгъан Занкишиланы тукъумуну уланы эди. Хау, аны жашауу, къадары бла байламлы кёп тюрлю кёз къарам, оюм жюрюйдю. Алай ол жигит инсан болгъаны бла уа киши даулашмаз. Аны ёлтюрген адам да халкъыбыздан чыкъгъанын кеси къулагъым бла эшитгенме.  Сейир тюйюлмюдюле да бусагъатда окъуучулагъа ол узакъ заманда болгъан  жашырын шартлы ишле. 

Алай сюйсегиз ийнаныгъыз, сюйсегиз къоюгъуз, бирсилени айтмай, Занкишиладан бир адам окъуна не сорургъа, не оюмун билдирирге излемегенди. Быллай  болумла кёп затны юсюнден сагъыш этерге чакъырадыла, жазыучула къуруда къатлап айтып турмагъанлыкъгъа.

- Жазыучуланы союзу бла жазыучуланы араларында байламлыкъ а бюгюнлюкде не халдады? 

- Ол да къарыусузду. Бусагъатда ала бир – бирлери бла тынгылы ишлеялмайдыла. Советлени заманына къарасакъ, «Современник» басмадан М. Тучина республикагъа келип, кёплени чыгъармаларын орус тилге кёчюртюп, кеслеринде чыгъарып тургъанды. 

Малкъарлы жазыучуланы алсакъ окъуна, ала бир  бирлерин ангылап, байламлыкъны туталмайдыла. Жыйылыула да къуралмайдыла, съездле бардырылмайдыла.  Узакъ бармай, бизни илму – тинтиу институтда ишлегенле жыйылсала, башха затлагъа эс бургъан заманда, адабиятны фикири, халы къалайды, не даражадады деп хазна сормайдыла. Биз барыбыз да ол затланы ангылайбыз, алай алыкъа биригип проблеманы кетерир онг, амал табалмайбыз.

- Сизни жашауугъузда жазгъан китапларыгъызны жерлери?

-Халкъым бла байламлы дуния башында бир жукъ эталгъан эсем, кесими насыплыгъа санайма.