«Чыгъармачылыкъ жолуму насыбы тутханды»

Тёппеланы Алимни чыгъармачылыкъ жолу бла школ жылларымда шагъырейленнгенме. Къабарты-Малкъар  къырал университетде  студент кезиуюмде уа аны «Сыйрат кёпюр», «Ташыуул»  деген романларын  окъуп, анда сыфатланы теренликлерине бир кере сейирге къалып сагъышланмагъанма. 

Жашау жолла къалай буруллукъларын киши да билмейди.  Диплом алгъанымдан сора Алим бла Гуманитар тинтиуле бардыргъан институтда терк -терк тюбеширге тюшгенди. Аны ариу тиллилиги, огъурлулугъу, насийхат сёзлери бюгюнча эсимдедиле. Ол жыллада чыкъгъан «Ас-Тах» бла «Баязир» романларын окъугъанымдан сора уа, бу сейир, алыкъа бизни литературада хазна  тюбемеген  сюжетлени эм жазыучуну адабиятха бла жашаугъа кёз къарамларыны  юсюнден  автор бла ушакъ бардырыргъа излеген эдим.  Алыкъа журналистикада ишлемегеним себепли материалымы артыкъ толу да эталгъан болмаз эдим. 

Бюгюн  арабыздан кетген тамата тенгибизни хурметлей, аны унутмагъанлай, бу тизгинле бла аны эсге тюшюре, аланы, эсгериу гюлюнча, уллу жазыучуну жарыкъ атыны жанына салыргъа сюеме .

- Литература заманнга, халкъны жашаууна кёре ёсе, тюрлене да барады. Белгилисича, хар илмуну кесини борчу барды, адабиятны  борчун сиз неде кёресиз?

- Литератураны борчу дуния жаратылгъанлы да бирди – адам. Сёз ючюн, ботаника ёсюмлени къудуретлерин ачыкълай эсе, адабият а адамны табийгъатын туура этеди.

Тюзюн айтханда, инсанны къадары туугъанындан  башлап, бушуулуду.  Ол асламысында муратына жеталмайды, жаны сюйген жолну тапмай къалады.  Кесини къадарын ангылар муратда: «Мен кимме бу жашауда?» - деген соруу жаратылады.  Бек башы - литература неди деген заманда, аны мен ангылагъан борчу: мен кимме деген соруугъа инсанны не заманда жетишгенин эм  чыгъарманы жигити  бераламыды бу сорууну кеси кесине эм жууаплаяламыды анга дегенликни ачыкъларгъады. Ачыкъларгъа, багъа бичерге угъай.  Экинчиси ол окъуучуну ишиди.

Бизни литературабызны жарсыуларындан бири – жазыучуланы бир къаууму хапар айтхан бла чекленип къалыуларыды, сайлагъан тематикаларын терен кёргюзталмай. Сора  окъуучу аллай чыгъарманы къалай сюзерикди, къалай ангыларыкъды?

Аны, жазыучуну да  дагъыда башха борчларындан бири -чыгъарманы  жигитлерини юслери бла  адамны  жапысызлыкъдан, осаллыкъдан жийиргендириргеди  эмда жашау жолда абызырамазгъа, апчымазгъа юйретиудю. Тапсыз затланы юсюнден биз сюйсюнмей айтабыз, бу  кёз къарамгъа биз литератураны кючю бла жетгенибизни юсюнден  а  хазна сагъышланмайбыз. 

- Арт жыллада окъуучу миллет тилге, адабиятха сейирин тас этгеннге ушайды. Аны сылтауу неде болур?

-  Бу битеу Россейде жашагъан  аз халкъланы  проблемаларыды.  Сёз ючюн, Прибалтиканы алып къарагъанда, анда жашагъанланы  башха миллетлеге  къажаулукълары белгилиди.  Ала кеслерини  культураларын, тиллерин бу уллу дунияда  сакълаялмай къалырбыз деген къоркъуудан да эте болурла алай.

Кесибизге эс бурсагъ а, биз сабийликден окъуна орус тил, маданият бла къаты байламлыкъда ёсгенбиз.  Школда дерсле да бу тилде баргъанлары себепли  адам не патриотма деп кюрешсе да, сюйсе-сюймесе окъуна, орусча сёлеширге керек болады. Алай ана тилни сакъларгъа да борчлубуз. Къалай?  Сабийни ёз тилине сюймеклигин тиргизтип. Таулуланы  дунияда болмагъанча аллай  сабий фольклор хазналары барды. 

Ата – анала, устазла бу жаны бла уллу кёллюлюк этмей, жашларыбызгъа бла къызларыбызгъа   бу жаны бла керти да тюз акъыл сингдиралсала, ол заманда адам  жашай баргъан дуниясында  кесини тилин, адет – тёресин, адабиятын да  унутурукъ тюйюлдю деригим келеди. Бу проблеманы юсюнден айтхан заманда, мен андан башха  жолну билмейме. Тёппеланы Алимни чыгъармаларын окъуп, жаш тёлю ана тилин сюер,  деген  муратым ахырысы бла да жокъду.

Да сора аллай умутунг жокъ эсе, нек жазаса деген сорууну берликле да болурла. Анга уа, биринчиден, жазалмай болалмайма, экинчиден а, кесинги миллетингден сени чыгъармаларынгы бир ненча адам  окъуй эсе, сен бош ишлемейсе деп, жууаплайма.

- Сизни «Ас-Тах» бла «Баязир» деген  романларыгъыз буруннгулу мажюсю ийнаныуланы бла амазонкаланы юслериндендиле. Литературабызда  бу жангы сюжет ызны къурагъаныгъызны  эсеби?

- «Ас-Тах», «Баязир», «Алтын Хардар»  –   мифология темагъа жазылгъан  трилогияды. Белгилисича, бизни халкъыбыз  ёмюрледен бери Кавказны ортасында жашай келгенди. Дуния маданият жолла да Кавказ бла ётедиле.  «Ас-Тах»  амазонкаланы  юслеринден хапарлагъан чыгъармады.  Быланы ахырлары да, таурухлагъа кёре, Кавказ  таулада бошалады. Мени акъылыма кёре, аны себепли ала  бизни жашауубузда бир ыз къояргъа керек эдиле.  

Андан сора да,  таулуланы  тили дуниягъа белгили тюйюл эсе да, анда амазонкаланы белгилеген энчи сёз барды – «эммеч» деп.  Башха, артыкъ уллу  болмагъан  халкълада  бу ангыламны аты ахырысы бла да жокъду. Бийик таулада  жашай келгенлени жашаулары ёресине миф, таурух болгъанды.  Аланы бла керти жашауну аралары уа бир атламды.  «Бийнёгерни» алып къарасакъ,  анда миф керти жашау кибикди, керти жашау а таурухха ушайды. 

Халкъыбызны быллай   буруннгу, бай  тарыхын, маданият хазнасын, ата – бабаларыбыз алгъын къалай ариу жашагъанларын, неге термилгенлерин, къалллай жолла бла келгенлерин кёргюзтюр умут бла жазылгъанды бу трилогия.  Тюзюн айтханда, бу сагъынылгъан романлада мен кесим бир зат да къурашдырмагъанма. Халкъыбызда  жюрюген айтыуланы,  мифлени, жырланы, Къарачайда бла Малкъарда  кёп жылланы ичинде  сакъланнган таурухланы бирикдирип, сайлап, келишдирип, тарыхны теренинде  жашап кетген ата – бабаларыбызны болумларын, буруннгу  азат, уллу дунияны  ачыкъ этерге,  кёргюзтюрге эди муратым. 

- Сизни ишлеригизге  кёп кесамат статья, рецензия да жазылгъанды.  Чыгъармаларыгъызны  ёз ниетлерин, сюжетлерини энчиликлкерин аладан къайсылары бегирек ачыкълаялгъандыла?

- Биринчиден, «Жол кюйю» деген повестиме литература илмубузну бачамасы Толгъурланы Зейтунну кесамат сёзюн белгилерге сюеме.  Нек дегенде мени чыгъармам бир жанындан эсе, Зейтунну аны юсюнден статьясы экинчи жаны бла энчиди дерге боллукъду.  Андан сора къарачайлы жазыучу Батчаланы Мусса «Коммунист» деген пьесамы юсюнден тынгылы  материал басмалагъанды.  Адабиятыбызны фахмулу къызларындан бири  Орусбийланы Фатима «Кюн батмайды деген повестиме бла  «Ташыуул» деген романыма терен магъаналы анализ эталгъанды. 

Битеу бирге къарагъанда,  жазгъан затларымда чынтты критиканы сынамай къалгъанлары хазна жокъду. Чыгъармачылыкъ жолумда «бюгюннгю кесаматны таягъын тийиуюн» мен бек эрттеден бери сынап келеме, биринчи жазаргъа кюрешгенлеримден окъуна башлап.  Ол аман да болмаз. Критика  къаты болургъа, кеси кесинги алдамазгъа, керексиз махтаугъа терилмезге юйретеди. Бу жаны бла алгъанда, чыгъармачылыкъ жолуму насыбы тутханды. Хар заманда махтау – ол тохтауду, кемчиликни ачыкълагъан башхаракъ сёз а – алгъа элтген, итиндирген къарыуду. 

- Кесигизни насыплыгъа санаймысыз? «Насып» демекликни ангылауугъуз?

Бек аздан айтханда, насыпсыз адамгъа санамайма. Насып неди? Эртте туруп, кюннге къарасанг, ариу хауа бла солусанг… Бу ангылам  хар адамны  къурулушуна, дуниягъа кёз къарамына кёре болур.

Ырысхысы, байлыгъы кёпню  аллайгъа санагъанла да бардыла.  Мен а анга  «мал насып» дейме.  Адам къатындагъыны иги ишине къууана эсе – насыпды, жарсыууна, кесиникинеча, къайгъыра биле эсе – насыпды. 

Аллах инсанны  быллай сезимледен  юлюшлю этген эсе, ол къадарына ыразы болургъа тийишлиди.  Бу ангыламны шарт формуласы, белгили чеклери жокъдула.  Бир сагъатны ичинде адам бек насыпсыз, бек насыплы да болуп къалады. Мени оюмума кёре, ол хар кимни  энчи кесини ниет халыды, ич дуниясыды.