«Битеу жашауу, жюрегини тебиую, къаны-жаны да бийик поэзия сёзюнде сакъланнгандыла»

 Белгили, аты айтылгъан  хар инсанны да къатында, тарыхдан билгенибизге кёре, аны музасы, сюймеклиги, жашау тутуругъу сюелгенди. Сёзсюз, ол бергенди художникге, поэтге, жазыучугъа ариу илхам, таукеллик, кюч-къарыу да. 

Къулийланы Элизат, КъМР-ни сыйлы артисткасы, Къулийланы Къайсын атлы Малкъар къырал драма театрны художестволу бёлюмюню башчысы, къауум китапны автору, ол санда «Былое как сегодня» деген эсгериу жыйымдыкъны, кесини жашауун закий Къайсын бла байлагъан, анга керти тенг болгъан тиширыуду. Поэтни къыйын кюнюнде таянчагъы, сёз нёгери, музасы. 

Къайсынны туугъан  кюнлерини  аллында биз Элизатдан жашау бла, къадар бла, насып бла байламлы ачыкъ сорууларыбызгъа жууапла беририн излегенбиз.

- Элизат, тёрели соруу: Къайсын бла биринчи тюбешиуюгюзню юсюнден айтсанг эди.

- Биринчи кере Къулий улуну юсюнден Орта Азияда болгъаныбызда эшитген эдим, поэт да Фрунзеде жашайды деп. Артда журтубузгъа  къайтханыбыздан сора Ахматланы Зейтун бла педагогика колледжде окъуй, анда чыгъармачылыкъ бёлюмде хунерибизни кёргюзте эдик.  Малкъар театр ачылып, адамла аладыла дегенни билгенибизде, биз ары таукел атланабыз. Насыбыбыз тутхан эди да, алгъан эдиле. 

Бир жол театрдан чыгъып келгенибизлей, Кючмезланы Шарифа, билмей тургъанлай, мени Къайсын бла танышдырып къояды. Асыры уялгъандан, ол заманда сабий къызчыкъ, аны бетине окъуна къараялмагъан эдим. Москвада Щепкин атлы театр училищеде окъугъанымда да тюбеген эдим анга.

1963 жылда Нальчикде бир жауунлу кюн сахнада «Отеллону» кёргюзтебиз, мен а Дездемонаны ролюнда. Ол жол болмаса кёрмегенме, адамла билетле тапмай къалгъанларын спектакльге, зал тыкъ-тыкъма, тырнакъ басар жер жокъ эди. Отелло мени жигитими ёлтюрюрге келген сценада Къайсын жилягъан этгенди деген эдиле артда манга. Алай бла жайылгъан эди поэт Элизатны сюеди деген хапар.

-Чыгъармачылыкъ, илхам бек сейирди. Закийни санга жоралагъан назмуларында аллай учунууну толу эслейсе. Бирде аланы окъусанг, сюймекликни кючюне уллу ийнаныу тууады. Поэт кеси да окъуучу болур эди аланы санга?

- Окъумай а! Бу сорууну бергенингде бир жолугъууларыбыз эсиме тюшдюле. Ауруйма да, шахар больницада жатып болама. Ол а аллай гюлле, конфетле да алып келе эди, сейирге къала эдим аланы айбатлылыкъларына, аны сайлай билгенине  да. 

Бир кюн а келеди да, терек салкъында шинтикде олтурабыз. Ол кезиуде ол манга «Кеч чыкъгъан жулдузум» деген назмусун окъуйду. Жай эди, алай мен а ол тизгинледе айтылгъан къарны ийисин ангылагъанча болгъан эдим. Бюгюнлюкде да ол женгил, таза хауа бурунума ургъанчады. Эсимдеди ауазыны макъамы, жарыкъ кёзлери, энчи жюрек жылыуу. Ол затладан къуралады сен айтхан илхам, учунуу да. Назмуларын а бу дунияда аны кесича бир инсан да окъуяллыкъ болмаз.

- Баям, поэтни чыгъармачылыкъ хазнасында сен энчи айырып  сюйген назмуларынг да болурла?

- Айталмайма бу неда ол деп. Ала хар бири да кесича шатыкдыла, магъаналыдыла, энчидиле. Ол кеси айтыучу эди: «Мени билирге сюйген назмуларымы алып окъусун», - деп. Тюздю, кертиди аны битеу жашауу, жюрегини тебиую, къаны-жаны  да бийик поэзия сёзюндеди. Бир айтырыгъым, назмулары барысы да бири къалмай аны ич дуниясыны ариулугъундан, тазалыгъындан жаратылгъанладыла.  Бу уа тапсызыракъды дерча бир жалгъан чыгъармасы жокъду. Ол фахмулу, уллу поэтни энчи ышаныды. 

- Къайсын айтхылыкъ, белгили адамла, башхала  бла да шуёхлукъ жюрютгенди. Хар ким бла да алай терк жан жууукълукъну къалай табып къоя болур эди ол?

- Бек къыйынды аны айтхан. Мен анга мукъуладис деучю эдим. Къайры да бар, аны тёгерегин адамла алып къоя эдиле, тюзда балгъа бал чибинле жыйылгъанча. Бир жол 1983 жылда Расул Гамзатовну юбилейине барабыз. Алгъын жыллада актёр фахмума табынып айланнган уллу совхозну башчысы Алиев (аты эсимде тюйюлдю), Къайсынны жанында келгенимде, мени эслерге окъуна кюсемей къоймаймыды дейсе! Тиймей эдиле аллай затла кёлюме, нек дегенде аны даражасы, уллулугъу алай эди: хар заманда алда, башда. 
Манга уа дагъыда «Ауанамда тур» деген назмусун жоралагъан эди. Аны ауанасында эдим. Алай  жашагъан а, букъдурмай айтайым, бек уллу насып да, къууанч да эди.

- Не болса да, тау болуп сюел, не къыйын болса да, тарыкъма, дегенди Къулийланы Къайсын.  Бусагъатда аллай тёзюмлюлюк, чыдамлылыкъ, бир бирге ийнаныу бираз селейе баргъанча кёрюнмеймиди?

- Бусагъатда кёп ахшы затыбыз унутулгъанды. Жарсыугъа, ахча, ырысхы изленнген дуниягъа жетгенбиз. Хау, шёндю жашау къыйынды дегенликни, кёп тарыгъыуланы эшитебиз. Аллах кёргюзтмесин къыйын заманланы. Алгъын жыллада адамла ачыкъ жюрекден ышара, къууана билгендиле, бир бирге билеклик, болушлукъ этиу эди баш борч, терс, жалгъан сёзню да кётюргендиле ата-бабаларыбыз, намысларын, ийнаныуларын тас этмей.

Орта Азияда кесим ачдан ёле тургъанлай анабыз къыстырыкъгъа деп хазырлагъан  къатхан шапталланы, кюн сайын школ артмакъчыгъыма жыйып, мектепибизде сабийлеге юлешип  тургъан эдим. Сау машокну ташыгъан эдим алай. Насыплы эдим ол кезиуде! Нек? Сабий жюрегим бла ангылай эдим биреуленнге болушалгъанымы,  эс тапдыралгъанымы.
Алай не десек да, огъурлулукъ, ийнаныу, ышаныу  бюгюн да бардыла. Аланы толу жетишмегенлери жарсытады ансы. Алай айтырыгъым, огъурлулукъ не заманда да огъурлулукъну туудурады, огъурсузлугъ а – огъурсузлукъну. Аны бир заманда да унутмагъыз. 

- Таулу поэт, санга бютюн керекди хайт дерге, аз халкъынга къуллукъ эте, ёрге, ёрге, дегенди закий назмуларыны биринде. Бусагъатда башха кезиуледен эсе  ёрге баргъан бираз къыйыныракъ болгъанча кёрюнеди?

- Къыйынды. Алгъа барырча алчы, орусча айтханда, лидер керекди. Ол а жокъду. Аллай адам Аллахдан бериледи, аны сатып алаллыкъ тюйюлсе. Халкъ аллында баргъан инсан болургъа бек къыйынды, ол алай бош борч тюйюлдю бирле суннганча. 

Бизни халкъны, насыпха, аллай ёхтеми болгъанды, ол бизге сынагъан эм сынарыкъ къыйынлыкъларыбыз ючюн саугъагъа берилген эди. Алгъаракълада  дуния жарыгъын кёрген «Былое как сегодня» деген китабымда да мен аны юсюнден дайым айтама. 

- Евгений Евтушенко «Комсомольская правда» газетге берген интервьюсун окъугъанма. Анда ол  адамны юсюнден оюм аны юй бийчесине кёре да къуралады, деген эди.

- Къалай сейирди! Къадар буюргъан юй бийче, хау, тюз болур эди Къайсынны антлы шуёху. Кесими юсюмден айтханда, сыйыгъыз тёппемде болсун, мен поэтге табынып жашаргъа излегенме.  Аны жюреги да ачыкъ эди манга. Ол былай айтыучу эди: «Кесиме уа бек иги этдим, санга къалай этдим ансы?!»-деп. Бюгюнлюкге дери минг гюняхынг болгъан эсе, бир юйюрлю болгъанлы ала барысы да санга кечилгендиле, деучю эди дагъыда Къайсын кеси.

- Уят-намыс дегенча ангыламланы жангыдан излесек, айтхылы сёз устабызны эсгерликбиз,  дегенсе огъарыда сагъыннган китабынгда. Заман жетген болур эсибизни жыяргъа, баям?

- Аллай заманла болгъандыла Къайсынны, аны поэзиясын, сёзюн асыры излегенден,  поэтни минут тынчлыгъы болмагъан.

Россейден, тыш къыралладан анга сёлешип, газет редакциялагъа, телевидениягъа, издательстволагъа чакъыргъанлай тургъандыла. Алай сыйлы эди таза, ариу сёз. Энди уа не болгъанды адамлагъа?

 Адепсизликден, къылыкъсызлыкъдан, уятсызлыкъдан бир жанына турургъа заман жетмегенмиди. Ол хыликкялыкъла жаныбыздан тойдургъандыла. Энди уа жангыдан ариу, жарыкъ поэзиягъа тансыкълыкъ хорлап башлагъанын эслейме, насыпха.

- Борис Пастернак Къайсыннга сиз не къыйынлыкъда да напсыплы бола билген инсанладансыз, деп жазгъанды. Насыплымы эди ол кертиси бла да?

- Ол кесин насыплыгъа санагъанды. Жашауну сюйген, аны багъалагъан инсанладан эди. Сынсып, тарыгъып турууну кёрюп болмагъанды, къыйынлыкъланы кётюре билгенди. Жюреги уа не заманда да жулдузлу бийикликлеге итиннгенди. 

- Жашыгъыз Ахматны, аны юйюрюню юсюнден да айтсагъыз эди.

- Мен Ахматха бек ыразыма, айып этмегиз алай айтханыма. Ол атасындан юлгю алып, тюз ниетли, тюз акъыллы жаш болуп ёсгенди. Чегем районда налог инспекцияда таматаладан бириди. Юй бийчеси Чеченланы Сергейни къызы Мариям, бек ахшы юйюрденди.
Тамата жашчыкълары Даниял 2-чи лицейни алтын майдалгъа бошап КъМКъУ-ну юристле хазырлагъан факультетинде окъуйду. Гитчелери Ансар «Успех» школну сохтасыды. Туудукъларым аппаларыны поэзия дуниясын билгенлери, аны бек сыйлы кёргенлери  жюрегими айтып-айтмазча алай жылытады, чексиз къууандырады.