Барыбыздан да ким къарыулу

Малкъар халкъ таурух

Бахсан черек башланнган жерде, чынгыл тау бузланы къатларында таулу эл болгъанды. Элни къыйырында юйде эри бла къатыны эм аланы алыкъа туумагъан биринчи сабийлери жашап болгъандыла. Къагъанакъ жашчыкъны ауазы чыкъгъан кезиуде ырхы тюбюне тюшюп ёлгенди атасы. Ата-бабаларындан бирини намысына деп, жашчыкъгъа таулуланы араларында  намысы жюрюген, аты айтылгъан пелиуанны атын атайдыла - Малкъарукъ деп.

Жаш заманында окъуна Малкъарукъ саулугъу, кючю-къарыуу бла башха сабийледен айырмалы болгъанды. Анасы ишге кетгинчи, азыгъын ашатып, ингирде къайтса да, алай этип, сакъ болуп ёсдюргенди жашны. Сабий ёсе, кюч-къарыу ала, къоншула да анга къууана болгъандыла.

Бир жол Малкъарукъгъа жети жыл бла жети ай эм жети кюн толгъанда, анасы ийнекни сауа болгъанды. Жашчыкъ да, аны къатында тохтап, сютге кеслерин атхан чибинлени бутакъчыкъ бла къыстай тургъанды. Ол кезиуде жыллыкъ бузоу, гимхотун ийнекни желинине жетдире, тап сауаргъа къоймай эди. 

- Жашы, кёрмеймисе бузоуну сауаргъа чырмаулукъ этгенин? Къыста аны, - дейди анасы, Малкъарукъгъа къарап.

Малкъарукъ къыстайды бузоуну. Бир кесекден анасы дагъыда бузоуну кетер, дейди. Юч кере айтады алай. Бузоу  гимхотун анасыны желинине ючюнчю кере созгъанда, аны, кётюрюп, баудан тышына атханды. Анга  къарыуу жетгенине къууанады, жюреги кётюрюледи жашчыкъны. 

- Кёресиз да мени къолларымда къаллай кюч болгъанын. Менден кючлю ким барды? Киши да угъай!..

- Тюз тюйюлсе. Сенден эсе къарыулула кёпдюле, - дейди анасы.

Жаш пелиуан ийнанмады анга. Ол, нартюх гыржындан бла бишлакъдан толу артмакъны да инбашына атып, къолуна да жараулу таякъ  алып, атланды жолгъа кесинден кючлю, къарыулу адамланы излерге, тутушуп, аланы, кесини кючюн да сынаргъа. 

Ол юч кюнню Бахсан черекни жагъасы бла энишге  баргъанды. Ючюнчю кюнню эрттенинде ол таш юсюне олтуруп тургъан чабакъчыгъа тюбейди. Къолунда чабакъ чыбыгъы – назы терек,  ыргъагъында, къурт орунуна, жаш озгъан кюнде кётюрюп, арбаздан тышына атхан бузоу тенгли бир бузоу тагъылып.

- Эй, жашчыкъ! Атламларынг алгъышлыкъ болсунла. Сен манга болушлукъ керек заманда жетдинг. Бу чабакъ чыбыкъны тута турчу, мен от тиргизгинчи, - деди чабакъчы.

Алды Малкъарукъ назы бастырыкъны – чабакъ чыбыкъны, ауур эсе да, атмады. Тобукълары къалтырап, аркъа сюеги да сыныпмы къалды дерге жетип турса да, билдирмеди къарыусузлугъун.

Отну къатындан къайтхан чабакъчы: «Сау бол»,- деп, чабакъчы «чыбыкъны» Малкъарукъну къолундан алды.

- Къайры бараса, кичи? – деп сорду.

- Къарыулу адамла излей айланама, - деди жаш, уяла-уяла. Батырла бла къарыуун сынап кёрюр муратын а айтмады.

- Бар, бар! Тюз жол бла бараса. Арлакъда бизни ортанчы къарындашыбыз чабакъ тута турады, ол, менден эсе, къарыулуду, - деди чабакъчы.

Бир кесек солугъандан сора Малкъарукъ жолгъа атланды, сора суу жагъада олтуруп тургъан таулуну кёрдю. Аркъасы – состар къая. Къоллары, хырыклача, базыкъла, чабакъ чыбыкъны орунуна къолунда узун, сыйдам чинар терек, ыргъакъда уа – уллу ийнек. Ол халны кёргенде, жаш сейирге къалды.

- Терк жетчи бери! Чабакъ чыбыкъны тутчу былай, ушхууур азыкъгъа бир айыу тутуп келейим, - деди чабакъчы.

Малкъарукъ угъай демеди да, алды къолуна чинар багъананы.  Ауаргъа аздан къалды черекге. Къыйналса да, ол сынаудан да къутулду. Батыр ол не излеп айланнганын билгенден сора былай айтды:

- Арлакъда сен мени тамата къарындашыма тюбериксе. Ма ол, кертиси бла да, бек къарыулу таулуду. Менден ыразылыкъ, салам да айт анга.

Кёп да бармай Малкъарукъ къарындашладан таматаларына тюбеди, мазаллыгъа, къая кибик биреуге. Къолунда жюзжыллыкъ эмен терек бла чабакъ тута тура эди ол, ыргъагъына да ашлау орунуна гаммеш тагъып.

- Эй, жашы! Эшта, Аллах мени тилегими эшитип жиберген болур сени бери. Мени ючюн чабакъ тута турчу, мен а терк окъуна суу болгъан чарыкъларымы алышындырайым, - деди чабакъчы.

Батырны чабакъ чыбыгъын бек къыйналып тутду Малкъарукъ. Кёзлери къарангы этдиле, жулдузла учдула, къоллары, юзюлюп, Бахсан черегине тюшюпмю кетедиле деген чекге жетди. Былайда да ол кесини ата-бабаларыны намысларына чып тюшюрмеди.

- Сен мындан ары излей кюрешме. Ма анда, агъачны ары жанында, бизни анабыз жашайды. Ма олду барыбыздан да къарыулу, - деди жашланы таматалары Малкъарукъгъа ол не излеп айланнганын билгенден сора.

Малкъарукъ, жашланы аналарына келип, тау адетдеча саулукъ-саламатлыкъ сурады, сора кесини юсюнден, кёрген-билген затларыны юслеринден хапар да айтды. Таулу алф  къатын кюлген да  этип, чикинайы бла аны ёрге кётюрюп, былай айтды:

- Тюненеге дери менден къарыулу болмаз дей эдим. Бюгюн эрттенликде сюрюуню отлаугъа къыстай баргъанымда, бир дорбунну эследим. Анда бир пелиуан  жашайды, аны кёзюне къараргъа окъуна къоркъама мен. Анга барчы, - деди ол, жолну да кёргюзтюп.

Малкъарукъ бара кетди да,  тапды дорбунну Бахсан череги бла Балыкъ череги бирге къошулгъан жерде. Исси кюн эди. Суу ичейим деп энишге ийилгенинде, ауана тюшдю юсюне. Сейир этип, артха къарагъанында, таула, тюзле бла атлай, башында бёркю да булутлагъа тие, аякълары басхан къаяла ууала, бир деменгили зат келе тура эди. Къолунда уа бир базыкъ сынжырны къыйыры, ашарыкъладан толу жюз арба да тагъылып ол сынжыргъа. Бу деменгили пелиуан, сызгъыра-сызгъыра, аланы да тартып, таугъа бара эди. Ол сызгъыргъан сайын жел кётюрюле эди, терекле  жерге, башлары тие, жата эдиле.

Малкъарукъ бу тамашалыкъ пелиуаннга эс буруп къарагъанында, эси ауаргъа жетди: ол адам  жартысы эди – жарты баш, жарты чарх, бир къол, бир аякъ. Кесилгени уа  балчыкъ сюртюлген чалман бла жабылып. Пелиуан, дорбуннга келип, аны аузун жабып тургъан ташны аягъы бла уруп кетерип, арбаланы аны ичине сюйреп кийирди да, азыкъ ашап башлады.

Малкъарукъ пелиуан ашап бошагъынчы къарап турду да, сора аны къатына келди. 

- Салам санга,  Экижарылгъан! Мени санга чабакъчы пелиуан къарындашланы аналары жибергенди, сени кючюнге-къарыуунга баш иерге деп, - деди Малкъарукъ.

- Мени намысымы сындырыргъа деп жиберген болмаз ана сени бери. Мени чархымы эки этгеннге  къара, биз аны къатында къумурсха кибик ууакъбыз. Керти пелиуанны аллында баш урур муратынг бар эсе, тюзге тигеле да, анда Ногай-батыр жылкъысын кюте турады. Ма ол Ногъай хорлагъанды мени, сора, жазыкъсынып, чалман бла байлагъанды жараларымы, балчыкъ да сюртюп, - деди Экижарылгъан, ышарып.

«Да-а! Мени излеуюмю ахыры жетген болур. Ногай-батырдан къарыулу адам табыллыкъ болмаз! Бош айтмагъанды да Экижарылгъан биз аны къатында къумурсхала кибик ууакъчыкълабыз деп!» - деди ичинден ол.

Малкъарукъ, дорбунда иги да солуп, Экижарылгъан берген азыкъны ашап, тюзге тюшдю. Анда, уллу тёбеледен толу жагъаларын ашай, Терк черек  саркъады.

Ол кёп жюрюдю, кюнлени санын да унутду. Ахырында бир гитче къысыкъкёз атлы отлатып айланнган жылкъыгъа тюбеди.

- Эй, къысыкъкёз! Экижарылгъанны хорлагъан Ногъай батырны къайда табаргъа боллугъун билемисе? – деп сорду Малкъарукъ.

Къара сакъаллы атлы жаш таулуну къатына келди, кюлдю, чыммакъ тюшлерин кёргюзте. 

- Нек излеп айланаса Ногъайны, сени тилинг айтханны ёлтюрген Ногъай сени аллынгда сюелип тура ушайды да!

Арталлыда абызырады жаш. Кёзлерин кенг ачды. 

- Сейирге къалгъан болурса дейме, къонакъ. Хар заманда бола келгени алайды, мындан ары боллугъу да алайды: бек къарыулугъа къажау жаланда андан да къарыулу тураллыкъды эм хорлаяллыкъды аны.

- Угъай, угъай! Сен Экижарылгъанны хорлаялгъан эсенг, сенден къарыулу жокъду. Мен башымы иеме сени намысынга, батыр Ногъай!

Ногъайны къысыкъ кёзлери бютюнда бек жилтиредиле:

- Сен ажашхан этесе, жашчыкъ, мен къоркъгъан да барды. Бир- бирде бери узакъ жерледен Тюзлени Атлысы келиучюдю, мени жылкъыларымы сюрюрге деп. Мен андан къоркъама…

Жаш сагъышха къалды. Аны излеуню ахыры, чеги болмазлыкъча кёрюндю анга. Жюреги да экили болду. Болсада кюч-къарыу тапды. Тюзлени Атлысын кёрюрге деп андан ары атланды.

Жолу суусуз, къуу тюзле, бир- бирде уа тузлу такъырла бла бара эди. Онеки кюнню эм аллай бир кечени тохтаусуз барды. Онекинчи кюнню эрттенинде къуру къолну жагъасында бир къолан чатырны эследи.

Ол чатырны къатында жашыны ёлюгюню жанында сюелип тура эди Тюзлени атлысы, жиляй, кёз жашлары тёгюле, къуу къолну толтуруп бара эдиле.

Малкъарукъ, аны къатына келип, баш ийди, аны тынчлыгъын бузар ючюн, къайдан эм нек келгенин айтды. Тюзлени Атлысы Малкъарукъну айтханына къулакъ салып тынгылады, сора, кёз жашларын сюртюп, былай айтды:

- Эй, жаш! Бузла бла чекленнген тау тардан келген акъылсыз Малкъарукъ! Санга бир киши да эндиге дери айтмагъанмыды биз барыбыз да Къадарны  Жорукъларыны къолунда болгъаныбызны? Сен Ногъай Экижарылгъанны хорлагъанды, Тюзлени Атлысы уа Ногъайны хорлагъанды, дейсе. Битеу ол затла – къадардыла! Къарачы бери, мени кезиуюм да жетгенди, Къадар хорлагъанды мени, олтурама, жиляй-жиляй, жашымы ёлюгюню къатында…
Малкъарукъ, энишге ийилип, баш урду Тюзлени Атлысына эм, кёргенинден, эшитгенинден оюм эте,  артха айланып, жол алды. Ма андан сора ол, кюч-къарыу излемей, Къадарны Жоругъун билир ючюн, акъылгъа эс бургъан эди.