Республикада солугъанла кёпдюле, алай ала сокъуранмазча мадарла, жалчытылыннган жумушлагъа къаты контроль этерге керекди

Къачан да республикабыз ариу табийгъаты, миллетлерини къонакъбайлыкълары бла атын айтдыра келгенди. Керти да, адамлагъа мында ауур ишлеринден солургъа, саулукъларын бакъдырыргъа, миллет ашарыкъларыбыз бла сыйланыргъа, кёп жангы затланы кёрюрге онгла кёпдюле. Алай бла биз къыралны солуу араларындан бирибиз деп,  шарт айталлыкъбыз. Туризм айнырча кёп иш тамамланады, омакъ къонакъ юйле ишленедиле, оборудование алынады, инфраструктура игилендириледи. Болсада кемчиликле да къаладыла. Аланы юслеринден адамла оюмларын Интернетде жашырмай жазадыла.     

Республикада туризмни халыны юсюнден биз краевед, Орус география обществону члени Мокъаланы Тенгиз бла ушакъ этгенбиз.

- Тенгиз, сени эм сейир проектлерингден бири дорбунланы тинтиу бла  байламлыды. Ол ишни андан ары бардырыргъа деймисе?

- Хау, бусагъатда Север Кавказда спелеологияны айнытыу бла байламлы уллу проектни хазырлай турабыз. Аны ал кезиуледе Къабарты-Малкъар къырал университетни мурдорунда бардырлыкъбыз. СКФО-да дорбунланы тинтиуде биз бусагъатда башха регионладан алдабыз, сынамыбыз да барды – бу иш бла юч жылны кюрешебиз.

Россейни спелеологларыны союзуну башчысы, дунияны рекордун салгъан Геннадий Самохин бери кёп кере келгенди. Ол, мында спелеология илмугъа кёп сейир зат болгъанын кёрюп, быллай магъаналы проектни жарашдырыргъа кереклисин кеси айтхан эди. Алай бла сентябрьны ахырында – октябрьны аллында спелеология школ къурарыкъбыз. Анда дорбунланы тинтиуге сейирлери болгъан адамланы теория, практика жаны бла да юйретирикбиз, школну бошагъанлагъа документле да берликбиз.

- Спелеология эм внедорожникледе экспедицияларынгы юсюнден материалларынгы газетибизде дайым чыгъаргъанлай турабыз. Алай кесинг къайда болгъаныгъызны, алда къаллай борчла салгъаныгъызны юсюнден айтсанг эди.

- Внедорожникледе тыш жерледен да кёп адамла къатышып бийик таулада, ауушлада болгъанбыз. Спелеология ишибизни уа Сары талада бардыргъанбыз. Анда уллу онглары бла юйретиу полигон – 1-4 категория къыйынлыгъы болгъан дорбунла - барды. Сора  бу жер алыкъа иги тинтилмегенин да чертирчады, алыкъа илмугъа ачыкъ болмагъан дорбунла бек кёпдюле. Былайда Черек район бла байламлыкъ жюрютгенибизни да айтайыкъ. Районну администрациясыны башчысы Муртазланы Борис, аны бла ишлегенле бизге хар заманда да себеплик этедиле. Аны ючюн алагъа ыразылыгъымы билдиреме.

20-чы «Ландровер. Открывая Россию» экспедицияны да хазырлай турабыз. Экологияны, эсгертмелени сакълауну проблемасына да эс бурлукъбуз. Эсгертмелени юслеринден айтханда, алагъа къара археологла уллу заран салгъандыла. Алай адамланы харкюнлюк ишлерини хатасындан да аланы иги кесегин тас эте барабыз.   

- Туризмни юсюнден айтханда, республикагъа келгенлени асламысы Минги тану, Чегем чучхурланы, Чирик кёллени кёрюрге излейдиле. Алай, аладан сора да, тамашалыкъ, ариу жерлерибиз кёпдюле да!

- Къабарты-Малкъар  къыралны югунда туризм онглары эм кёп болгъан регионладан бириди. Мында тенгизден къалгъан битеу башха солуу жерле бардыла: экскурсиялагъа элтирча, саулукъ кючлерча, альпинизм эм лыжала бла кюреширча ариу жерлерибиз кёпдюле.

Былайда ахыр юч жылда республикагъа келген туристлени саны кёп кереге кёбейгенин белгилерчады. Солуу кюнледе курортларыбызгъа барсагъыз, аны алайлыгъына тюшюнюрюксюз. Бери келип бу табийгъатыбызны кёргенле сиз жомакълы жерде жашагъаныгъызны ангыламайсыз, демей къоймайдыла. Ара шахарыбыздан, Уралдан, Узакъ Востокдан, башха узакъ жерледен къонакъла да сейирге къаладыла.

Алай мен республика аллай бир адамгъа къонакъбайлыкъ этерге хазыр болмагъанын шарт айталлыкъма. Адамла бери тыш къыраллагъа баралмай, неда учузуракъды деп, неда бир башха сылтау бла келедиле. Ёз къыралларын игирек таныргъа сюйгенле да асламдыла.

- Жангыз да туризмден хайыр чыгъарып жашагъан къыралла бардыла. Республикабызда аллай бир онгла бола тургъанлай, нек айнымайбыз?

- Хау, бусагъатда быллай проблема чыгъады: алгъа жыллада туристлени сайларгъа онглары кёп болгъанды, ала аз эдиле, аланы жумушларына къарарыкъ, къонакъбайлыкъ этерикле уа – кёп. Энди уа солугъанла кёпдюле, алагъа къарарыкъла уа жетишмейдиле. Былайда кадрла бла байламлы проблема кётюрюледи, жалчытылыннган жумушланы качестволары бир-бирде бек осалды. Бусагъатда бу сферада артыкъ билимлери, ангыламлары болмагъанла ишлерге кюрешедиле, ала иги файда да тюшюредиле. Ала къонакъланы жумушларын къалай жалчытханларына уа бир тюрлю контроль этилмейди. Ол а неге келтиреди – бери солургъа келген адам, жаратмаса, кёп жылланы бизге артха къайтырыкъ тюйюлдю. Сора  республиканы юсюнден да тышында иги хазна айтылыр. Болсада  иги къонакъбайлагъа тюшюп, алагъа бек ыразы болуп кетгенле иги кесек болгъанларын да чертирге тийишлиди.

- Юлгюле келтирсенг эди.

- Сёз ючюн, бу кюнледе Чегем чучхурлада болгъанма. Анда кёргеним чамландыргъан окъуна этгенди, аны юсюнден «Фейсбукда» да жазгъанма. Адамла, техника, автомобильле къатышдыла. Машинала пробкалада кёп заманны сюеледиле, адамлагъа уа аланы орталары бла жюрюрге тюшеди. Ол бек къоркъуулуду. Жерми юзюледи, ташламы тюшедиле, жаннганмы этеди – ачыгъанлагъа терк болушлукъ этерге онг чыгъарыкъ тюйюлдю. Жылы сууда гитче жерчикде, тюз да гумулжук уядача, юч мингден аслам адам жыйылыпдыла, санитар болум бек осал, хар къайда кир-кипчик атылып. Бир ауруу жайылса уа? Хау, адамла кёп келедиле, солуйдула, деп ахшы отчётла этилликдиле. Алай ол ахшылыкъ жангыз да къыйын болум чыкъгъынчыгъа дери созуллукъду.

- Дагъыда бир затны юсюнден айтмай жарамаз – Интернетде форумлада Минги тауну жаратханла асламдыла, алай анда багъала асыры уллудула, сервис аманды деп тарыкъгъанла уа андан да кёпдюле. Аны ючюн ала энди биз ары барлыкъ тюйюлбюз, тыш къыраллада солуу учузакъ келеди, дейдиле.

- Ол къачан да болгъанды. Бери келгенден ары онгсунмай артха бурулуп хазна ким кетерикди. Къалса уа, болгъандан затладан, жаратмаса да, сайларгъа тюшеди. Контроль керекди деп аны ючюн айтама. Багъаланы асыры бек кётюргенледен жууаплылыкъ излерге тийишлиди. Кече альпинистлени тауну башына ратрак бла чыгъарыр ючюн, 50-60 минг тёлерге керекди. Алай бек болса, аны багъасы 10-15 мингден озмазгъа тийишлиди. Неда бир хычин 100 сомдан багъа къалай болады?

- Сакъатла солуялырча уа онгла бармыдыла?

- Теория жаны бла ала саулукъларын кючлерча, психология жаны бла эс жыярча, кёллери кётюрюлюрча аллай онгла бардыла, алай жашауда чекленнген онглары болгъанла бизде солуп не хазна кетсинле. Сёз ючюн, канат жолланы ишлегенде окъуна пандусла салынмагъандыла.

Сабий-жаш тёлю спорт-адаптив школ бла байламлы жюрютеме. Ала бла бирге мени командам чекленнген онглары болгъан сабийлеге зауукълу эришиуле, байрамла къурайбыз. Ауругъанла бла ишлей, башха сабийле адамлагъа сюймекликге, болушургъа юйренедиле, кеслеринден къарыусузланы алларында жууаплылыкъларын сезедиле.  

- Къабарты-Малкъар къырал университетде сервис бла туризмден факультет барды да, сора кадрла нек жетишмейдиле?

- Аны окъуп чыкъгъанладан бу сферада бек азы ишлейдиле. Сёз ючюн, бизни курсдан 60 адамдан туризмге 3-4-бюз келгенбиз. Ол комплексли проблемады. Туризмде урунуу бир жанындан ариу кёрюнеди – сейирлик жолоучулукъла, ариу табийгъат. Алай усталыгъын рекреация бла байлагъан инсан кёп ишлерге, айныргъа керекди, билимин-сынамын дайым ёсдюрюрге борчлуду. Къыйынды, къарагъан адамларынгы жашауларына жууаплылыкъ уллуду, ала бла бир тил таба билирге керекди, кёпле уа кеслерине тынч жолланы излейдиле.

Чырмаула миллет энчиликлерибизден да чыгъадыла. Ата-анала къызларын кёп заманнга тышына иерге сюймейдиле. Мен оюм этгенден а, бу ишни ахшы жери кёпдю. Бек башы уа – сау къыралда кёп шуёхунг болады, къайры барсанг да, жангызлай къаллыкъ тюйюлсе.

- Сен сабийле бла да кёп ишни бардыраса. Аны юсюнден толуракъ билдирсенг эди.

- Аланы юйретгенли 6 жыл болады, дерслени Сабийлени эм жаш тёлюню чыгъармачылыкъ дворецинде бла «Эрудит» чыгъармачылыкъ арада бардырама. Эки командам барды: тау туризмден бла Орус география обществону «Альтаир» деген жаш тёлю клубу. Ала бла жолоучулукълагъа чыкъгъанбыз, снаряжение бла ишлегенбиз, парапланлада учханбыз, къоркъуусузлукъну эм къыйын болумлада жашауну школларын ётгенбиз – алай бла озгъан окъуу жылыбыз бек сейир болгъанды.  

- Тенгиз, сени жамауат организация къураргъа муратынг барды. Ушагъыбызны ахырында анда не бла кюреширигизни, къаллай борчланы толтурлугъугъузну айтсанг эди.

- Хау, аллай умутубуз барды. Организациябызда сабий-жаш тёлю туризмни айнытыу, адамланы саулукъ жашау бардырыргъа кёллендириу, турист эм спелеология маршрутланы къурау дегенча ишлени тамамларыкъбыз. Алагъа ушаш проектлени биз кёп жылланы толтурабыз, анда уа бу ишле бла кюрешген адамланы бирикдирликбиз. Организацияда бу жумушланы бютюн кенг бардырыргъа онг чыгъарыкъды. Андан тышында, экскурсияла, асламлы информация органланы келечилерине, блогерлеге, интернатладан сабийлеге информация турла да къурарыкъбыз.