Чегем ауузну тас болгъан эллери

Чегем ауузунда кёчгюнчюлюкге дери аслам эл болгъанды. Аланы хар бирини да кесини энчи тарыхы, аты да болгъанды. Аланы бир къауумуну юсюнден биология илмуланы кандидаты Жаубермезланы Мурат архивле бла ишлеп, сейир затла жыйышдыргъанды. Аны ол иш бла шагъырей этейик.

 «Акъ-Топуракъгъа элтген жол тарды, жардан энишге къарасанг, теренликде суу гюрюлдеп, ташланы буруп барады. Тёгерегин къызыл, сары, мор къаяла къуршалайдыла, анда-мында жолоучу да тюбейди. Ол къаяла ичинде тар кёрюнеди, иги кесек жолну аланы ичи бла баргъанлай тураса. Алай элге жетген жерде уа аллай тамаша, кёз къууандыргъан табийгъат ачылады, жомакъдача, ариулукъ, тёгерек кырдыкдан жашил болуп, узакъдагъы къаяланы тёппелеринде уа акъ къар жылтырай», - деп башлайды кесини жолоучулугъуну юсюнден сёзюн В.Я. Тепцов XIX ёмюрде Огъары Чегемге баргъанында.

Белгилисича, кёчгюнчюлюкге дери Чегем ауузунда иги кесек эл болгъанды. Жыйырманчы ёмюрге дери анда Чегем, Думала, Тызгы, Тузулгу, Жарылгъы, Къочхарташ, Гюдюргю, Жора, Бопу, Къала, Иличири, Беттургу, Акъ-Топуракъ, Булунгу, Орсундакъ, Кам, Суусузла, Жуууннгу, Быкъмылгъы, Кёкташ, Чижокъ-Къабак, Къычеуген деген эм башха элле болгъандыла.

1896 жылда жамауатны башчысы Баразбийланы Муса ол эллени юсюнден былай жаза эди: «Беш жюз отуз жети арбаз барды, эр киши отоула бла тиширыуланы отоулары бир бирге къошулмайдыла. Саулай эллени барысында да бирге 2295 эр киши бла 2184 тиширыу жашайдыла. Дагъыда онбеш межгит ишлейди, тёрт тюрлю тюкен да барды».

Дагъыда Чегем ауузунда башха-башха кезиуледе жарыкъландырыучула Бларамберг, Ковалевский да болгъандыла. Тарыхха кёре, анда орналгъан эллени бек эртте къуралгъанларына шагъатлыкъ этген эсгертмеле асламдыла. Алай ала къайсы заманда къуралгъанларын белгилерге тынч тюйюлдю. Нек дегенде таулада жашау къыйынды, къаялы жер болгъаны ючюн, ырхы келип, юйлени оюп, аны ючюн талай кезиуню ол элден башха жерге кёчген кезиуле да тюбегендиле, аман ауруула жайылгъаны да болгъанды. Алай, бир насыпха, огъарыда айтханыбызча, кёчгюнчюлюк заманнга дери ол элле къуруп къалмагъандыла.

Жора эл

       Ол эл Жора сууну кюнлюм жагъасында орналып эди. Аны себепли ёсдюрген мирзеулери да иги болуп, эллеринде кече-кюн да тохтаусуз ишлеп тургъан юч тирменлери болгъанды. Аны ючюн башха элледе жашагъанла анга «Дуния жаннети» деп айтхандыла. Ары къонакъгъа баргъанда, эр кишиле: «Орайда-уосса, орайда, сыра барды Жорада!» - деп, эжиу этгенлери да къалгъанды тарыхда.

Элни аты Жор (крест) деген сёзден къалгъанды. Бизни христиан диннге табыннган кезиуден сакъланнган эсгертмелерибиз Чегем ауузунда асламдыла. Ол элден узакъ болмагъанлай Мырсы тауну башында кеси заманында белгили болуп тургъан килисаны мурдору да сакъланнганды. Аны ючюн 1959 жылда археолог алим П.Г. Аркитас аны тинтген эди. Аны къабыргъаларында ташдан жорла ишленнгени сакъланнганын да белгилеген эди ол.

Алай ислам дин келген бла элде межгит ишлегендиле. 1899 Шаханланы Басият кесини чыгъармаларында Жора элни юсюнден айта эди. «Ала кеслерини жерлерине иеле болгъандыла. Жерлери аталарындан сабийлерине ётеди. Ол эл таубийленикиди деп айтылады», - дегенди. Анда Мурачаланы, Эбуланы эм Гудуланы тукъумлары жашагъандыла.

Жарсыугъа, жангы власть келгенден сора, 1935 жылда, анда жашагъанланы Акъ-Топуракъ элге кёчюрюп, анда жашаргъа онг бермегендиле.

Думала

Думала Чегем бла Холам ауузланы бир бирлеринден айырылгъан, Къардан сууну онг жанында тик жерде орналгъан эди. Ол тик болгъаны ючюн, бирлерин юйлерини башы башхагъа арбаз болгъанды. Элни суу жагъада ташдан ишленнген суу тирменлеринден таныргъа болгъанды.

 Думаланы аты не сёзден къуралгъанын айтыргъа тынч тюйюлдю. Бирле туманлы жер болгъаны ючюн аталгъанды анга алай дейдиле.  Баразбийланы Мусаны оюмуна кёре уа, Туумала (чанкала) дегенден къуралгъанды. Думала кеси да эм уллу элледен бири болгъанды, анда жюз алтмыш эки юйюр жашагъанды.

Анда Туудулары, Гемулары, Жаникалары, Мызылары, Къожакълары, Къожашлары, Къалабеклары, Хочулары, Ахматлары, Жабеллары, Къайталары, Къаракъызлары, Къонакълары, Тежалары, Сокъурлары, Жансюйлары, Гедулары, Ахкёбеклары, Татчалары, Хархалары, Кёккёзлары, Улубашлары, Локиялары, Жанатайлары, Жолалары, Шалмийлары, Малкъондулары, Хаджилары, Гоналары жашагъандыла.

Ахыры 20 марта басмаланырыкъды.