Къайтырламы озгъан чакъла…

Эссе

Алгъаракъда жумуш чыгъады да, тау эллерибизден бирине барыргъа тюшеди. Билеме жолну узакълыгъын.

Бираздан тюз жерле бошалып, тау жолла башланадыла.

Тау ёзени… Сени ариулугъунгу, сейирлигинги, тамашалыгъынгы къалай ангылатыргъа боллукъду? Анга базыналгъан, тийишли сёзле табалгъан да бек къыйынды. Къалай сыфатларгъа боллукъду жаннетни. Таудан жаланда тау ариуду, дейдиле халкъда. Аны кеси кёзю бла кёрген ангыларыкъды.

Ауушдан да аууш ариуду. Ала да бир кибик тюйюлдюле, бир бирлерине ушамайдыла, хар бири да кесича сейир, аламат. Бирлеринде къысыр къаяла кюн таякъладан алтын бет ала эселе, башхаларында уа тёппелерине дери субай наратла ёсе.

Баргъан жолум тарны эки жанында кёкге жете тургъан бийик тауланы сир къатып, къалауурлача сюелип тургъанларына кёз жетдиреме. Аланы тёппелери булутладан да бийикге кете. Кюн таякълары жетген къаяланы ташлары да, шишлик этерге хазырланнган от мыдыхлача, къызаргъанлай, кёкде уа къазауатха ашыкъгъанча, тюрлю-тюрлю сыфатлы булутла бир таудан бирсине къууулуп бара.

Алагъа къарай, акъылманны сёзлери келедиле эсиме:

Ташлагъа, къаялагъа жокъду ёлюм,

Ала барыбызгъа да сын болурла.

Шахарланы бузса да палах жели,

Къаяла, ташла да жоюлмай турурла.

Нечик керти сёзледиле. Жюрегим талпынып, машинаны жюрюшюне къатылама. Кёзлерим а жолдан эсе тёгерек-башха кёп къарайдыла. Тарны чегет жанында агъачы кёпдю. Алашадан башлап, тёппелерине дери ёсген жерлери да бар.

Жолну онг жаны уа кюнлюм бетди. Тюзюнлей черек боюнундан башлап жашил кырдык ёседи. Кырдыгы тауусула башлагъан жерледен а таш губула башланадыла. Андан ёргелери уа, тёппелери булутлагъа тирелип тохтагъан, ачыкъ къаяла. Нек эсе да, бу жанында агъач азды. Кеси да суу боюнларында ёседи. Сейирди табийгъатны иши.

Жолла тау ёзенни баш жанындан черекни боюну бла ёргеден-ёрге элтип барадыла. Суху баргъан суу, ташны ташха ура, юзмез эте, тауушу бла битеу ауузну толтурады. Кюн ортагъа жолуму асламысын къоратдым. Кёпюрден ётюп, кюнлюм бетине чыгъама.

Кюн таякълары да кёзлерими къамата, сол жаягъымы да къыздыра, бир къауум заман барып, Жырлаучу чучхурлагъа жетдим. Эшта да, былайда кёп жырла айтылып, тойла-оюнла баргъан болурла. Жырлаучу чучхурла деп да андан айтылгъан болур. Ким биледи?

Бурун заманлада бу тийреледе эл болгъанды. Уллу, ариу тау эл. Аты да Эл жар. Хар къайдача, кесини энчи жумушу, ашауу, жашауу, адети-тёреси, акъсакъалла, таурухла айтыучу ныгъышлары. Ёмюрледен бери келген эл черек сууну жагъасында, ауушну кюнлюм бетинде, тёппесин ёмюрлюк къарла бла бузла жапхан тауну этегинде орналып эди.

Алайдан тюзюнлей ётюп кеталмай, машинаны жол жанына чыгъарып тохтатама. Чучхурла болуучу жерге жаяу ётеме. Бир заманда, сабийле жилямукъларыча, таза сууладан толуп келиучю чучхурлагъа, солууум тыйылып къалгъанча, кёзлерими къакъмай къарайма. Былайда заман да тохтагъанчады. Жаланда желни сызгъыргъан тауушу бузады шошлукъну.

Суулары ахырысы бла да къуруп къалгъан чучхурла. Жарсыулу, къайгъылы, шургулу чучхурла. Жюрютюлген атларындан бла саргъалгъан ташларындан сора бир затлары къалмагъанды.

Мен да алагъа къарай кетип, мудах, сагъышлы да болама. Бир кезиуде бу тийреде жашау къайнагъанды. Жашау дегенде да, къаллай сейирлик жашау! Къызла келиучю эдиле бери суу алыргъа, къауум-къауум болуп, орамланы да оюннга-кюлкюге алдырып. Багъыр гёгенлени суудан толтургъандан сора черек чучхур аллында олтуруп, ийнарла, сюймеклик жырла айтыр эдиле. Жашла уа, чучхурланы орталарына кирип, шорхасындан суу алып: «Мунуча ариула, тазала болугъуз», – деп, андан къызлагъа ичире эдиле.

Бюгюн а мында жаланда желни улугъан тауушу эшитиледи, андан башха бир зат да угъай. Излейди ол чучхурлагъа ойнай-кюле келиучю субайланы, ныгъышларында олтуруучу акъсакъал нартланы, чыбыкъ атларына минип жортуучу жаланаякъ жашчыкъланы. Жокъдула ала, энди эшитилмейдиле мында булбул ауазла. Ала, къалай эсе да, бир терк думп болуп къалдыла. Огъесе чучхурла аланы кёллеринеми тийген болурла. Аны тау тёппелеринден, къаяланы теренинден келген сууларын жаратмаймы къойгъан болурла. Къайры кетип къалгъан болурла, ёмюрледен бери былайда жашап келген адамла? Кёзню жумуп ачхынчы думп болуп къалдыла да… Не болуп къалды былагъа? Сора чучхурла, сакълай кетдиле да, иелери келмегенден сора ачыу эте кетип, къуруп къалдыла. Тамычысыз жокъ болдула. Сууларын ичиучюлеге ушаш.

Келирми энди былагъа жырлар кюн? Къайтырламы, ташдан ташха секире, зынгырдауукъ таууш эте, учхан таза суулары? Эшитилирлеми суу алыргъа келген къызланы жарыкъ ауазлары? Ким биледи? Къачан?..

Машинагъа къайтып келе, ныгъыш болуучу жерде тохтадым. Алайны ким эсе да ариулап тура эди. Ташлары да бир жанына жыйылып, чыгъанасы, юлкюсю да кесилип, бир жанына кетерилип. Арлакъда уа таш хуруланы араларында къоз терек ёседи. Аны бутакъларыны ауаналары иги кесек жерни жабадыла. Къатына барып тынгылайма. Шош аязчыкъдан азчыкъ шууулдай, бир бирлерине жете тургъан чапыракъла.

Жумуш бла барыр жериме да жетдим. Мен да аны тындырып къайтыр заманнга, къарангы бет ала тебиреди. Ызыма келе, Жырлаучу чучхурлада, биягъыча жел, адамланы излей, журтладан, хуналадан къалгъан ташлагъа кесин тюе айлана эди.

Ол кюн кёргеними бир да унуталмайма, акъылымдан кетмейди. Энди ол тийрелеге жашау къайтырмы, къачан? Тохтармы желни жиляуу? Тау суула, чучхурланы эски ызларын толтура, озгъан заманланы гюняхларын жууа, чабарламы ёзенле бла тенгизлеге?