Оюмла кёпдюле, жууаб а жокъду

Бир кезиуде къалай кёп эдиле тараканла. Инфекционист Тамара Жамборова эсгереди: «Мындан жыйырма жыл алгъа кёп къатлы юйледе жашагъанланы жанларындан тойдуруп тургъан тараканланы юслеринден хапарла хар подъезд сайын айтылгъандыла.  Адамла аланы къурутууну амалларын бир бирге юйретгендиле, къайдан чыкъгъанларыны сылтауларын сюзгендиле, не кючлю уу да сал, бир-эки ыйыкъдан къайтып къалгъанларына тарыкъгъандыла. Бюгюнлюкде уа? Не болгъанды? Бу къурт-къумурсхала фатарланы асламысындан сунмай тургъанлай гунч болуп нек къалдыла? Ала ядерный урушха да чыдарыкъдыла, деп айтылып тургъанды да. Алимле окъуна тараканланы жокъ болгъанлырыны сылтауун шарт айталмайдыла. Оюмла кёпдюле».

Керти окъуна, арт жыйырма жылны ичинде тараканла бла кюреш, аланы юслеринден айтып туруу селейгенди. Мени юч танышым да бир кезиуде ол сары къурт-къумурсхаланы фатарларындан къурутур ючюн этмеген амаллары къалмагъанын эслерине тюшюргендиле. «Мелле бла плинтусланы бла вентиляция чалдишлени ызлагъанбыз, ичлеринде уулары бла пластмасс юйчюкле салгъанбыз, ууну аэрозоль бла чачханбыз, андан сора уа ёлген тараканланы сибиртги бла хар мюйюшден сибирип кюрешгенбиз. Уулу ийисден юйюр солуу алалмай эди, тараканла уа бир кесекден биягъы къайтып келе эдиле», - деп хапарлагъанды мени бир шуёхум. Сора сейирге къалып: «Арт жыллада бир тюрлю мадар этмегенме, алай ала уа жокъ болгъандыла», - деп къошады.

Алгъын жаланда дихлофосдан къачхан, алай бир кесекден жангыдан жайылгъан къурт-къумурсхала ахыры да думп болупму къалгъандыла, деп келеди кёлюме. Алай аланы бир тюрлюлерин энчи иели юйледе бла бир-бир фатарлада кёрюрге боллукъду. Болсада ала алгъынча кёп тюйюлдюле.

Болсада Москвада ишлеген жерлешлерибиз тараканла бир жары да кетмегенлерин чертедиле, ала санэпидемстанцияны ишчилерин дайым чакъыргъанлай турадыла.

Санэпидемстанцияны специалистлери айтханнга кёре, кирли, тизгинсиз, хылы-мылы затла жыйылгъан фатарла болгъан юйледе ала артыкъда кёпдюле. Кесини фатарында тараканланы юслеринден эртте унутхан танышым а керти окъуна ала ичгичи къоншулары кёчюп кетгенден сора гунч болгъанларын эсине тюшюргенди.

«Аллай фатарладан тараканла битеу юйге жайыладыла, андан сора аланы къурутургъа бек къыйынды. Не да эт, ала вентиляция неда канализация быргъыла бла дагъыда къайтып келедиле», - дейди Тамара Жамборова.

Тараканла бек кёп озгъан ёмюрню токъсанчы жылларында жайылгъан эдиле, ол  тарыхда «перестройка» деген сёз бла белгиленеди, надзор органла ол кезиуде  тынгылы ишлемегенлери сезилгенди. Базарлада ишлегенле ол заманда  тараканла артыкъда бек жайылгъанларын эслерине тюшюредиле. Бусагъатда уа надзор органла да къаты ишлейдиле, аны бла бирге алимле жангы препаратла къурагъандыла, ала да кеслерини ишлерин этедиле, алгъыннгыладан кючлю болуп.

Тараканла кафеледе бла ресторанлада бютюн бек жайыладыла. «Биз тараканладан тюрлю-тюрлю мадарла этебиз», - дейди кафени таматасы Алтууланы Лиза. Хау, ала толусунлай жокъ болмагъандыла. Общепитни мекямларында, предприятиялада, больницалада  алыкъа тюбейдиле.

«Арт жыллада бу къурт-къумусхалагъа къажау жангы амалла чыкъгъандыла,-деп хапарлайды инфекционист Аппайланы Шамил. - Аны хайырындан тараканла фатарлада азыракъ болгъандыла. Алай ала не тюрлю уугъа да юйренчек болуп къалгъанларын билирге керекди. Алгъын бек къыйматлыгъа саналгъан амал бюгюнлюкде жукъгъа жарамай къалады. Аны себепли ала къайтмазла дерча тюйюлдю. Алимле не тюрлю уугъа да чыдамлы тараканланы ачыкълагъандыла. Специалистле алагъа къажау башха амалла излейдиле, алай бара-баргъанда тараканла алагъа да юйренирле. Сёз ючюн, ДДТ уллайгъан адамланы эслеринде болур. Россейде ол 1989 жылдан бери хайырланылмайды, нек дегенде ала анга юйренип къалгъан эдиле. Кёп болмай алимле ол амалгъа чыдамлыкълары кетген болурму деп, тинтиуле бардыргъандыла. Кетмегенди. Аны 30 жылгъа жууукъ заманны хайырланмагъанларына да къарамай. Генетика эс къурт-къумурсхалада къалады».

Тараканланы фатарладан кетиулерини башха сылтаулары да айтыладыла, ала уа специалистлени оюмларына келишмейдиле. Сёз ючюн, ала сотовый телефонла, микроволновкала эмда ток толкъунла ийген башха юй техника ючюн кетгендиле, деп айтылады. Алай аны тюз болгъанын бла къалгъанын да бир тюрлю илму тинтиуле кёргюзтмейдиле. Кёп ёмюрлени ичинде тараканла сынамагъан да не къалгъанды. Аны себепли сотовый телефонладан ала не хазна къоркъсунла.

«Аланы азайгъанларыны сылтауун бир-бирле генно-модифицированный аш-азыкълада кёредиле. Алай алимле тинтиуле бардыргъандыла, аллай байламлыкъ ачыкъланмагъанды, - дейди врач Къойчуланы Шамил. – Бюгюнлюкде ётмекден башлап къыймагъа дери да –хар затха къошуладыла жалгъан затла. Аш-азыкъ арт жыйырма жылда тюрленнгенди. Тараканла да ол кезиуде аз болуп башлагъандыла. Алай бек тапсыз кезиуледе да къырылмагъан къурт-къумурсхала ГМО-данмы къоркъурукъ эдиле. Эсигизге салайым, тараканла радиоактив излученияны адамны ёлтюрюрге боллукъ ёлчеминден 15 кере кючлюсюне да чыдайдыла, алай эсе жангы жалгъан затла не зат эталлыкъдыла?»

…Да сора нек азайгъандыла тараканла? Шарт жууап жокъду.