«Тишлеге кюн сайын къараргъа, ала бузула башласала уа, мычымай врачха жетерге тийишлиди»

Бусагъатда жаш адамла окъуна стоматология клиникалагъа терк-терк жюрюйдюле. Алгъын а бир-бир аппала-ыннала ышарсала, тёгерекни жарыта эдиле. Къалай сакъларгъа боллукъду тишлени? Аны юсюнден стоматолог  Чыгырланы Халис бла ушакъ этгенбиз.

-Тишлени тап къалай ариуларгъа керекди?

-Алгъа тишлени  тыш жанлары жуууладыла, артда уа  ич жанындан, андан сора уа  чайнагъан жанлары  тазаланадыла.

 Тишлени тазалап баш жанында кесгичлеринден  башлагъыз. Щётка тишлеге 45 градуслу угол бла тиреледи. Аны тишлеге  къысып, тёгерек айландырып, артха, алгъа элтигиз.

Сора щётканы бирси жанына  кёчюрюп, баш тишлени тазалагъыз, кесгичледен башлап  арт тишлеге дери элтигиз щётканы. Ызы бла ич жанларын, щётканы аз-аздан тёгерек  айландырып, артха,  алгъа да жетдиригиз. Баш  эм тюп чайнаучу тишлени тазалай туруп, щётканы  алагъа тиреп, алгъа артха, тёгерек  айландырып, элтигиз.

- Бюгюнлюкде тишлерим аурумайдыла деп алай кёп адам махтаналлыкъ тюйюлдю. Бирле уа врачла аланы пробиркалада ёсдюрюрге къачан юйренирикдиле неда ёмюрлюк пломбаланы къачан  чыгъарлыкъдыла деп, сакълайдыла. Багъа  имплантантла эм протезле  бу жууукъ заманда керек болмаймы къаллыкъдыла?

-Илму тинтиуле бусагъатда   харкюнлюк медицина сынаудан узакъдыла. Ёсдюрюлген  тишле жууукъ заманда  аслам  халда  хазна  хайырланылсынла. Ала тутхучлула боллукълары да белгисизди, аланы орнатыу да алай учуз  боллукъ болмаз. Ол себепден а пациентни борчу кесини тишлерин сакълауду, врач а  аланы тюз багъа билирге керекди.

-Кертиди, кёп ёмюр кариес адамлада жокъну орунунда эди. Онтогъузунчу ёмюрню ахырында  бал тузну чыгъарыуну учуз  амалы болгъандан сора бу зат  да  белгили  болгъан эди - бал туз тишлени баш душманы болгъанды. Ауузда микробла  бал тузну  кислотагъа айландырадыла, ол а тишлени бузады. Тиш ауруу алай бла кёбейеди. Рафинад чыкъгъынчы, хар адамгъа  бир жылгъа  эки - юч килограмм бал туз жетип тургъан  заманда, алтмышжыллыкъ адамны  бир - эки тиши ауругъанды, артда  уа, адам бир жылгъа  къыркъ - алтмыш килограмм бал туз ашап башлагъандан сора, онекижыллыкъ сабийде кариесли тишлери юч - беш  болгъанды.

- Башхача айтханда, бал тузну ашамасанг, жарсыула да чыгъарыкъ  тюйюлмюдюле?

- Бал тузну ашдан арталлыда кетерип къояргъа жарамайды. Ол себепден а аны тап ашаргъа юйренирге керекди. Эсде тутугъуз:  татлы  затны  кечегиде  ауузланмагъыз, ашагъан кезиулени араларында да кесигизни тыйыгъыз. Алай тёзалмай, татлы ашагъан эсегиз, ызындан къаты алманы, быхыны  ашаргъа керекди.  Бу амалла тишлени саргъалыуларындан, битеу къыйынлыкъларындан къутулургъа болушадыла.

Россейли алимле тинтиу бырдыргъандыла: жаш адамланы бир  къауумуну тишлерини саргъалгъанларын стоматологла энчи инструментле бла кетерип тургъандыла. Кариес ол  адамланы биринде окъуна чыкъмагъанды, сынаугъа къатышмагъан адамланы уа ол кезиуде эки - юч  бузулгъан тишлери болгъан  эдиле.

-Тишлени тазалагъан кёп  тюрлю затла (пастала, халыла эм чайкъаучу суусунла) бардыла. Аладан къайсылары  къыйматлыракъдыла?

-Халыла тишлени араларын  тазалайдыла,  ирригатор  ауузда микробланы кетереди.  Ала къошакъ мадарладыла.   Тиш  щётканы уа бир зат да  алышындырмайды! Аны тюз  хайырланыргъа  юйренсегиз ( аны  адамланы  жаланда  онбеш проценти  эталады), стоматолог  керек  боллукъ тюйюлдю.

Тишлени  паста бла  жуугъанда, фторидле тишлени  эмальларын кислотала бузмазча этедиле. Фторидле дагъыда  микробланы ферментлерин  кетередиле, кислотаны къуралыууна къажау кюрешедиле, тишледе кальцийни кёбейтедиле, тишлени бузмай тутадыла.

Саулукъну битеудуния организациясы билдиргеннге кёре,  фторидлени  пастада сууда эм тузда болуулары кариесни чыкъмазына  себеплик этеди. Аны хайыры  Америкада ачыкъланнганды, анда суугъа фторидлени  къошадыла, аны хайырындан онекижыллыкъ сабийде жаланда бир  ауругъан тиш болады, Финляндияда уа алада 0,5 ауругъан тиш  барды. 1990 жылда  Россейде  фторидле хайырланылгъандан  сора, кариес ауруу азая башлагъанды.

- Кальцийлери  болгъан азыкъланы ашау тишлени  чыдамлы этемиди?

-Сёзсюз! Бютюнда игиси уа, сабий сакълагъан тиширыу къарындагъы сабийни тишлери къурала башлагъан  заманда кальцийи болгъан ашны хайырланса игиди. Сабий тишлери чыгъа эм  алышындырыла туруп (6-12-жыллыгъында) тап ауузланса, аны тишле бла  байламлы жарсыулары азайырыкъдыла.

Тишле ташдан тюйюлдюле, алагъа кюн сайын къараргъа, бузулуп башлагъанлай мычымай врачха барыргъа керекди.