«Дагъыда сокъ, Кураца, дагъыда сокъ»

Къабарты-Малкъарны сыйлы артисткасы, Къабарты-Малкъарны эмда Россейни халкъ артисткасы, «Сыйлылыкъны Белгиси» орденнге тийишли болгъан Кураца Каширгова озгъан ёмюрню бек иги къобузчуларындан бирича белгилиди. Ол туугъанлы быйыл 125 жыл болады. Артда жашауун халкъыны музыка хазнасын сакълаугъа берген къызчыкъ Кенжеде туугъанды, ёсгенди. Отузунчу жыллада халкъны маданият, санат байлыгъына энчи эс бурулуп башлагъанда, аны да, Къоспартыда ёсген Къазийланы Билялны да ишлерге радиогъа чакъыргъандыла.

Ары дери уа Курацаны Ханика, ата эгечи, юйретгенди къобузгъа, Билялны уа – ана жанындан жууугъу Атабийланы Хуна. Аланы экисин да жаланда бизни республикада угъай, битеу да Шимал Кавказда таныгъандыла. Бу тийреде баргъан эришиу фестивальлагъа, спартакиадалагъа къатышып, ала кёп махтау алгъандыла.

1931 жылда ала Къабарты-Малкъар областьда санатны биринчи фестивалына къатышхандыла. Ол бусагъатда КъМКъУ-ну медицина факультети болгъан мекямда бла аны бла къоншуда тургъан клубда баргъанды. Анда Рахайланы Якуб да тепсегени.

1934 жылда Пятигорск шахарда Шимал Кавказны халкъларыны спартакиадасында болгъандыла. Алагъа саугъала да бергендиле, ариу сёз бла да къууандыргъандыла. Энчи айтханда, Билялгъа – сагъат бла къобуз, Курацагъа уа – махтау къагъыт бергендиле. Бирден айтханда уа, Къабарты-Малкъар автоном область Къызыл Байракъгъа тийишли болгъанды.

1938 жылда уа радиону хору, тепсеу ансамбль да бирлешип, Къабарты-Малкъар къырал жыр эм тепсеу ансамбль къурагъандыла. Анда дагъыда зурначы Танахум Ашуров, дауурбасчы Арон Исаков ойнагъандыла. Ансамбль 1939 жылда Москвада ВКП(б)ны XVIII съездинде делегатлагъа концерт кёргюзтгенди.

Кесинден жыйырма жыл тамата Билялгъа Кураца къарындашынача ышаннганды. Аны бийик фахмусуна, эгешча, керти шуёхча, къууаннганды. Жашына да аны атын атагъанды. Билял музыкагъа деп туугъан эди, ол халкъ макъамланы сокъгъанды, кеси да къурагъанды музыка чыгъармала. Аланы бир кесеги бюгюн да сакъланады республикалы радиода: «Жаш тёлюню согъууу», «Чегем исламей», «Сюйгениме», «Жаш тёлю исламей», «Мухадинни жыры», «Сюймекликни жыры»… Халкъ макъамланы алгъанда да, ол бизге къойгъан хазнагъа багъа жокъду: «Уллу хож», «Ностуланы Юсюпню жыры», «Жашауубузну байрагъы», «Ариу Батай», «Гапалау», «Кировну жыры», «Окхубну жыры «, «Къысырла», «Мусукаланы Ахматны жыры», «Асанланы Хаджимуратны жыры», Кязимни сёзлерине «Солтан-Хамид», «Жашыма». «Келин келтириу», «Келинни кёрюу», «Келинни юйге кийириу», «Келин орайда», «Жол жыр», «Тёгерек тепсеу», «Эски тепсеу» эм башхала. Жюзле бла макъамны сакълагъанды Билял эсинде.

Кураца Каширгова да чекленмегенди халкъ макъамланы согъуу бла, ол да кеси къурап, тюрлю-тюрлю макъамланы сокъгъанды. Бютюнда попуррилени къураргъа сюйгенди халкъ макъамладан. Аладан бек биринчисин а назмучу Али Шогенцуковха атагъанды. Дагъыда аны «Алгъыш», «Сахна къафа» эм башха макъамлары белгилидиле.

Уллу Ата журт урушну заманында Кураца да, Къазийланы Билял да Прохладный жанында окопла къазыла тургъан жерледе къобуз сокъгъандыла. Фашистле бери киргенде, Билял партизанлагъа болушханды. «1941-1945 жыллада Уллу Ата журт урушда хорлам ючюн» майдалны да аны ючюн алгъанды. Малкъар халкъны Ата журтундан кёчюргенлеринде, ол сынагъан къыйынлыкъла аны жюреги бла да ётгендиле. «Манга жашауумда халкъымдан бла къобузумдан багъалы зат жокъду», – дегенди Билял.

Ол къыйын жыллада мында къалгъан Кураца Каширгова Москвада, Узакъ Востокда, Прибалтикада, Белоруссияда да болгъанды. Къазахстаннга бла Орта Азиягъа уа кеси тилеги бла баргъанды, ары элтгенди жыр эм тепсеу ансамбльни.

Ол кюнлени юслеринден аны жашы белгили жырчы эм композитор Билял Каширгов былай эсгергенди артда: «Гастрольла бла Ташкентге келгенибизде, къонакъ юйден чыгъып, ары кирген жерде шинтикде олтуруп тургъанымлай, алайдан узакъ болмай бир автобус тохтагъанын эслейме. Андан  къара жаулукълу тиширыула, сора эки къарт да чыгъадыла. Ала манга: «Къабартыдан келген ансамбль къайда тохтагъанды, билмеймисе?» – деп сорадыла. «Билеме», – дейме. «Биз Кураца Каширгованы кёрюрге сюе эдик», –  дейдиле да, анам тургъан жерге элтип барама аланы. Бир бирни къучакълап саламлашхандан сора, анам аланы тилеклери бла къобуз согъуп башлагъан эди. Ала анга дагъыда сокъ,  деп тилей эдиле, кеслерини уа кёзлери кёз жашладан толуп.

Ингирге дери ойнагъан эди ол кюн анам таулулагъа. Экинчи кюн Чирчик областьда бир совхозгъа баргъан эдик. Анда жангыз бир юй сюеле эди, барак халда. Манга жаланда онжети жыл бола эди. Ол кюнледе ангылагъанма малкъар халкъгъа келген азапны къаллай бир къыйын болгъанын. Кече узуну анда болгъан таулула бла хапар айтып, экинчи кюн тюшде къайтхан эдик биз Ташкентге».

Бюгюнледе жыл сайын республикада  Къазийланы Билялны бла Кураца Каширгованы намысларына  къобузчуланы  эришиулери  къураладыла. Анга Шимал Кавказны къайсы республикасындан да къатышадыла къобузчула.

Аланы экисин да иги таныгъан Трувор Шейблер: «Билял кесине тийишли жерни алыргъа керекди» деп статья жазгъан эди «Коммунизмге жол» (бусагъатда «Заман») газетде. «Малкъарда Къазийланы Билялны билмеген, анга сый бермеген адам болмаз. Таулула, бютюнда таматала, Билялны бек багъалайдыла, аны кеслерини устазларына санайдыла, фахмусуна баш урадыла. Ала аны макъамларын бек сюедиле, кеслери алларына айтадыла, тойлада да согъадыла. Ол кесини халкъыны фольклорун иги билгенди, аны маданиятына салгъан юлюшю да уллуду».

Ётюрюк сёз жокъду аны айтханында, алай а къадар кеси сюйгенча жазыу жазады кимге да: биреу – ийнакъ, биреу – ёксюзча, юлюшсюз. Кёчгюнчюлюкден сора да тюбешгендиле ала бирге. Кураца Каширгова 1974 жылда ауушханды, Къазийланы Билял а – 1961 жылда.