«Хар жыл санны кесини излемлери бардыла»

Психологланы оюмларына кёре, сабийни мектепге бериуню эм тюз кезиую 7 жылы толгъандан сорады. Бу оюмгъа келир ючюн, алимле кёп жылланы ичинде тинтиуле бардыргъандыла. Ала тохташдыргъаннга кёре, 6-жыллыкъланы асламысы хазыр тюйюлдюле быллай магъаналы атламгъа. Аны себепли, сабийни школгъа берирден алгъа, аны психологланы комиссияларындан ётдюрюу бек магъаналыды. Аны юсюнденди педагогика илмуланы кандидаты, Тырныаууз шахарны В.Г. Кузнецов атлы 6-чы номерли орта школуну педагог-психологу Тилланы Ханий бла ушагъыбыз.

– Ханий, сабийни 1-чи классха хазырлыгъын ана къалай ангыларгъа боллукъду?

– Аны кёргюзтген бир къауум шарт барды: оюулай билиу, башхала бла байламлыкъ къурай билиу, кесине борчла сала билиу, кёрген, эшитген затланы эсде тута билиу.

Алай бла, хар ана да сабийини къылыгъын тинте, бу энчиликлени эсде тута, тюз оюм эте билирге керекди. Дагъыда, сабийни акъылы тохташханын ачыкълагъан шартланы да унутмайыкъ. Ол а неди? Сабий къайда жашагъанын, къыралыны, шахарыны, орамыны да атларын билирге борчлуду. Андан тышында ата-анасыны атларын, тукъумларын эм аланы ишлеген жерлерини юсюнден толу хапары болургъа керекди. Дагъыда жылны кезиулерини, айланы тизмесин, ыйыкъны кюнлерин, жаныуарланы айыра билирге, юйюрюню адамларын, кюнню заманларын да таныргъа тийишлиди.

Илму-тинтиу институтла да алимле бу жумушха энчи магъана бередиле. Алай, кесими сынамымда тюбеген шартлагъа артыгъыракъ эс бурургъа сюеме. Биринчиден, сабий кеси школгъа барыргъа итинирге керекди. Ол себепден, анала бла атала мектепни юсюнден ушакъны кезиуюнде, билим алыуну бла окъууну даражаларын, магъаналарын тюз ангылата билирге борчлудула. Нек дегенде сабийни школгъа кёз къарамы бу шартла бла байламлы къуралады.

– Сизни оюмугъузгъа кёре, бир-бир сабийлени мектепге барыргъа унамай тохтаулары не бла байламлыды?

– Аны сылтауларындан бири, сёз ючюн, баланы алыкъа «ойнап» бошамагъаныды. Ол кесини окъуучу даражасын алыкъа толусунлай сезалмайды. Сюйген заманында туруп ойнаргъа жарамагъанын билалмайды. Низамгъа сыйыныу аны къыйнайды. Дагъыда сабийлени бир къауумун бек эркелетип, серилтип ёсдюргенлери себепли, ала школда да аны излейдиле. Аны ючюн а жыл санына кёре тийишли низамгъа келишдирирге керекди гитчени.

Бусагъатдагъы программала окъутууну оюн халда бардырыуну излегенлери себепли, 6-7-жыллыкъла билим алыуну оюнну бир тюрлюсюнеча къарап, зауукълукъ алгъан юлгюле да бардыла.

Окъуу жыл да башланнгынчы сабийде школгъа сюймекликни туудуруу бла кюрешген ата-анала да боладыла. Ол тюздю деп айталмайма. Нек десегиз, сабий алыкъа танымагъан, билмеген затын къалай сюйсюн? Алай, анала, балаларына ариу айта, школгъа адамла къыстау билим алыр ючюн баргъанларын, не къадар иги окъусанг, ол къадар даражалы боллугъун айта турсала игиди деп, алай сунама.

– Сабийни эсин окъуугъа бурур ючюн, ол мектепде башхала бла келишалыр ючюн а не этерге керекди?

– Биринчиден, сабий кесине борч салыргъа керекди. Сёз ючюн, суратны тюрсюнлю бояргъамы, неда конструкторну жыяргъамы. Ала эсни бек айнытадыла. Бармакъчыкъларыны къыйырында ууакъ моториканы ишлетедиле. Былайда сабий муратына жетер ючюн чыдамлы, басымлы да болуп, оюулап, алай кюрешеди. Туруп, къачып кете эсе, башлагъан ишин ахырына жетдирмей, ол толусунлай хазыр тюйюлдю.

Башха сабийлени арасында байламлыкъ жюрюте билиуюне да энчи эс бурургъа керекдиле анала. Сёз ючюн, ойнай тургъан сабийлени къатларына барып, ала бла келишип, оюнну бардыра эсе – аламат. Алай, бара-барып, аланы оюнларын да бузуп, хыны эте эсе, тюйюшюп башлай эсе, былайда сагъайтыргъа керекди.

– Сизни оюмугъузгъа кёре, 6-жыллыкъ сабийни школгъа берирге жараймыды?

– Бу соруугъа хау, неда угъай деп кесгин жууап берир амал жокъду. Ол хар ёсе келгенни энчилиги бла байламлыды. Бир-бир ата-анала сабийни 7 жылы толгъунчу окъуна, окъуй бла жаза биледи деп, школгъа берип къоядыла. Алай этерден алгъа, сабий окъуй, жаза, сурат ишлей тургъанында, эси, тёзюмю къаллай бирге жетгенине энчи эс бурургъа керекди. Окъуй, жаза да билгенликге, психология жаны бла акъылы, тёзюмю келишмесе, ол сюйюп окъуяллыкъ тюйюлдю. Эшитгенин, кёргенин да терк окъуна унутуп къоярыкъды. Аны себепли, мени акъылыма кёре, жаланда санай, жаза эм окъуй биледи деп, сабийни заманы жетгинчи, школгъа бериу тюз тюйюлдю.

– Акъылы школгъа жюрюп башларча тохташмагъанын а къалай ангыларгъа боллукъду?

– Юйде анга бир къауум жумуш айтып кёрюп, ол аны тамамлаугъа къалай къарагъанына эс бурургъа керекди. Буйрукъну эшите, жалчыта билсе, устазны эшитип, классда кесин тап тутарыкъды. Дагъыда тамамлагъан жумушун терс этгенин ангылап, аны тюзете билиую да школгъа хазырлыгъын кёргюзтген шартладан бириди. Ол тюзете туруп, ангыламагъанын сора билгени да магъаналыды. Устазы бла ушакъ къурай билирге да керекди. Оюмун толусунлай къурап, аны хазыр айтымла бла ачыкълай билсе игиди.

– Школгъа уа не заманындан хазырлап башларгъа керекди?

– Туугъанлай. Хар жыл санны кесини излемлери бардыла. Анала аланы билирге керекдиле. Бусагъатдагъыланы кёбюсю биледиле, сабийлери бла да иги кюрешедиле.

– Ата-аналагъа окъуу жылны аллында не насийхат эталлыкъсыз?

– Барыбыз да бу дунияда балаларыбыз ючюн жашайбыз. Аланы саулукълары неден да багъалыды. Сабийигизни толу хазыр болгъанын ангылагъынчы, школгъа берип къыйнамагъыз, деп тилерик эдим. Ол аны саулай да жашауунда ыз къоярыкъ, мурдор саллыкъ кезиудю. Хазыр болуп баргъан сабий, юй ишин сюйюп, кеси аллына толтурады. Школ программа не къыйын болса да, сабийни мыйысы анга бек терк келишеди. Ол къыйналмайды.

Алай, заманындан алгъа баргъанла уа (шуеху барады деп, неда тенги бла бир классда болурун сюйюп) къыйналадыла, школну кёрюп болмай башлайдыла.

Аурууланы тюрлю-тюрлюлери нервала бла байламлы къозгъалгъанларын да унутмазыгъызгъа керекди. Баланы жетишимли этиу – ананы къолундады.